21.11.2012 Авыл

Мулла авылы үз көенә яши...

(Туган якка кайткач күргәннәрем hәм бу хакта уй-фикерләрем)

Балачагым үткән назлы

бишек,

Моңлы да ул, иркә, ягымлы.

Еллар үткән саен

горурланып,

Искә алам туган ягымны...

Кошлар да бит үз оясын

эзләп,

Кире кайта очып, сагынып.

Туган авылым, мин дә сиңа

кайтам,

Хисләремнән ташып,

ашкынып.

Минем кече Ватаным -туган авылым бик матур Мулла исемен йөртә. Бу җирләргә беренче күчеп килүчеләр арасында бик укымышлы Әлимбәк исемле мулла булган, диләр. Шуңа күрә авылга да аның исеме бирелгән.

Муллага нигез салучылар өскә авып үскән урманнан агач кисеп, үзләренә йортлар корганнар. Бүген дә авыл төрле яктан яшел урманнар, киң болыннар белән уратып алынган, аның табигате матурлыгына hич чама юк.

Ахыргы халык санын исәпкә алу буенча Муллада бүген 315 кеше яши. Шуларның 148се - олы яшьтәге кешеләр. Яшьләр аз булса да, алар бар. Менә мәктәбебез быел тагын ишекләрен ачты, авылда ике нәни бала туды. Димәк, Мулла авылы үз көе белән яши бирә...

Ике гасырга сузылган гомере эчендә Мулла халкы күп кыенлыклар күргән. 1909 елда 206 йортлы авылда янгын чыгып, бөтен каралты-куралар янып бетә. Аларны торгызып та өлгермиләр, беренче бөтендөнья сугышы башлана, һәм авылның бар булган ир-атлары сугышка китә. Күбесе шунда ятып кала. 1917 елгы Февраль hәм Октябрь революцияләре дә күп кешенең башына җитә. Җитмәсә, бу тетрәнүләрдән айнып бетмәгән халык өстенә 1921 елгы ачлык ябырыла.

1931 елда биредә колхоз оештырыла. Аның беренче рәисе итеп Нетфулла ага Каhировны сайлап куялар. Тик күмәк хуҗалык эшләрен җайга салып җибәрергә дә өлгермиләр, Бөек Ватан сугышы башлана. Бу юлы да авылның ике йөздән артык ир-егетләре сугышка китеп бара. Шуларның 89сы гына кире кайта, калганнары сугыш кырларында ятып кала.

Ә 1944 елда авыл халкы септик ангинадан кырыла. Бер ай эчендә 150ләп кеше вафат була. Фронттан отпускка кайткан Шәрифулла Фәткулловны өендә Баян атлы эте генә каршы ала: әтисе, әнисе, ике энесе, өч сеңелесе - барысы да гүр ияләре. Мондый мисалларны күп китерергә була. Сугышның бөтен җәзаларын күреп, туган авылына кайткан яралы солдатларны да жәлләми ангина. Безнең авыл халкының тормышы, хәер, башкаларныкы кебек үк, 60нчы елларда гына җайга салына башлый. Авылга электр уты кертелә, су колонкалары куела, яңа мәктәп бинасы төзелә.

Мәктәбем язмышы

Мулла авылы, шундый авырлыклар кичерүенә карамастан, hәрвакыт алдынгылар сафында барган. Биредә 1885 елда ук халык көче белән беренче мәктәп салынган. Анда балалар гарәп әлифбасы нигезендә укырга, язарга өйрәнгәннәр. Хәтта зур Тупли авылындагы мәктәп тә соңрак, 1901 елда гына ачылган.

Ә Мулла авылының бүгенге кирпечтән салынган мәктәп бинасы 1966 елда сафка баса. Матур, койма белән уратып алынган мәктәпне кайчандыр утыртылган каеннар буйга узып киткәннәр инде. Шушы каеннарны утыртучыларның берсе - Шамил Ибраhимов авылга кайткан саен: «Кара әле, без картаябыз, ә 40 ел элек утырткан каеннар һаман яшәреп, шаулашып утыралар», - дип соклана. Элек җәйге каникуллар вакытында балалар биредә яшелчә, җимеш үстерәләр иде. Хәзер дә мәктәп бакчасында эш җитәрлек, ләкин анда хәзер закон буенча 14 яшьлек балалар гына эшли ала, hәм аларга хезмәт хакы түләнә.

Безнең авыл мәктәбендә 1968 елга кадәр бөтен фәннәр дә татар телендә генә укытылган. 40 ел элек татар авылларында яшәүче балалар рус телен бөтенләй белмәгәннәр, шуңа күрә балаларга шәhәргә китеп, югары уку йортларына керүе бик авыр булган. Элек заманда бу актуаль проблема булса, бүген, киресенчә, туган телне өйрәнү ят нәрсәгә әйләнеп бара. Татар мәктәпләрендә татар теле дәресләрен төшереп калдыручылар да бар бит. Конституция буенча, hәр милләт вәкиле үз телендә укырга, динен, тарихын, гореф-гадәтләрен өйрәнергә хаклы. Ә чынында эш закон буенча бармый. Ата-аналар да балалары телне белмәгәнгә артык кайгырмыйлар кебек. Татар авылында балалар хәзер рус телендә сөйләшә, чөнки мәктәптә алар тик рус телен генә ишетеп үсәләр.

Россия мәгариф системасы мәктәпләргә акчаны бала санына карап бирә хәзер. Әле җитмәсә финанслау ел саен 25 процентка киметелә дә бара икән. Нәтиҗәдә авыллардагы аз санлы урта мәктәпләр тугызъеллык уку йорты, ә тора- бара башлангыч мәктәп итеп калдырылган иде. Хәзер инде аз комплектлы мәктәпләрне ябу, балаларны күршедәге зуррак авыл мәктәпләренә йөртеп укыту процессы бара. Бу турыда Мулла мәктәбе директоры Рамил Сәлимҗан улы ХУҖИН белән фикер алыштык:

- Өч ел инде мәктәбебезне ябарга телиләр. Ләкин, Ал-лаhыга шөкер, хәзергә аны тугызъеллык итеп саклап кала алдык. Без Елховка белем бирү үзәгенең филиалы булып саналабыз. Филиал дип аталуы бик мөhим түгел, мөһиме - авылда мәктәп булу.

Үткән елда беренче класс-ка килүчеләр бөтенләй юк иде. Быел, Аллага шөкер, ике бала булды. Хәзер биредә барлыгы 17 бала укый. Якты, иркен мәктәптә төрле фәннәр кабинетлары, китапханә, хәтта җылы бәдрәф тә бар. Күрше бинада ашханә эшләп тора, балаларны ашату өчен акчаны ата-аналардан җыялар, 350 сумы компенсация буларак аларга әйләнеп кайта.

Мәктәп, кечкенә булуына карамастан, заман шаукымында яши. Үткән елдан башлап биредә дә яңа стандартлар кертелә башлады, җитәрлек итеп дәреслекләр кайтарылды. Җиде укытучының алтысы беренче категорияле педагоглар, аларның хезмәт стажы зур, шуңа күрә укучыларга бирелә торган белем дәрәҗәсе дә югары.

Мәктәбебездә татар теле дәресләре, фән буларак, башлангыч сыйныфларда гына укытыла. Аларга атнасына ике сәгать бирелә, ә 5- 9 сыйныфларда татар теле hәм татар әдәбияты бары факультатив рәвешендә генә өйрәнелә.

Башлангыч мәктәпнең дүр-тенче сыйныф укучылары быелдан башлап яңа фән - «Диннәр культурасы hәм дөньяви әхлак нигезләре»н укый башлаганнар. Әйтүләренчә, биредә төрле милләт балалары укыса да, алар татар теле дәресләренә дә, ислам мәдәнияте нигезләренә дә бик теләп йөриләр икән.

Урта белем алырга те-ләүчеләр Елховка мәктәбендә укуларын дәвам итә алалар, ләкин андыйлар бик сирәк. Быел, мәсәлән, тугызынчы сыйныфны тәмамлаучыларның барысы да Самара техникумнарына кергәннәр. Ә Ирек Насыйров Самараның «Нур» мәдрәсәсендә укырга теләк белдергән. Шунысы уңайсыз: имтихан тапшыру өчен балалар Кызыл Яр яки Кошки район үзәгенә барырга тиешләр.

Балаларыбыз, төрле олимпиадаларда, фестивальләрдә, конкурсларда катнашып, призлы урыннар алып торалар. Алдынгылар арасында Пәрвәз Әкбаров, Ләйсән Әхмәтова, Аделина Әхмәтова, Әлинә Адрәхимованы атар идем. Мәктәпнең гел "бишле"гә генә укый торган укучылары да бар, бу Рузилә Минибаева hәм Аделина Әхмәтова. Балаларның осталыкларына күңел сөенә.

Җәйге каникулларда балаларны экскурсияләргә алып баралар. Мәсәлән, үткән елда эшкуар Румил Фәхретдинов балаларны һәм укытучыларны Санкт-Петербургка үз акчасына алып барган.

Көнкүреш

Мулла авылы күрше Әврәли белән күп еллар бер хуҗалык булып эш алып бара, ә 1988 елда инде таралып барган хуҗалыктан ул аерылып чыга һәм мөстәкыйль рәвештә яши башлый. Аның җитәкчесе итеп Рафаэль Салюков сайлана. Шул вакыттан Мулланың икенче сулышы ачылып киткәндәй була. Кыска гына вакыт эчендә авыл башына кадәр асфальт юл түшәлә, газ кертелә, яңа биналар үсеп чыга.

1991 елда Рафаэль Габдрахман улы авылдашларын мәчет салырга күндерә, һәм ике елдан соң иске мәчет урынында манаралы яңа мәчет бинасы күтәрелә. Хәзер мәчетнең имамы булып Гомәр хәзрәт Әхмәтвәлиев эшли. Бабайлар hәм олы яшьтәге ирләр мәчеткә бик теләп намазга йөриләр. Рамазан hәм Корбан гаете көннәрендә биредә басарга да урын калмый, чөнки бәйрәмгә Муллада туып үскән кешеләр барысы да диярлек кайтырга тырышалар.

Менә авыл халкы аякка бас-ты, дигәндә генә хуҗалыкның хәле тагын мөшкелләнә. 1991 елда авыллар түгел, Советлар Союзы да таркалган иде бит. Биш ел эчендә Мулла авылында дүрт җитәкче алмашына - Наил Мәҗитов, Әнвәр Әхмәтов, Зөфәр Ибраhимов, Хәниф Әбдрәхимов. Алар ничек тә хәлне җиңеләйтергә, колхозны аякка бастырырга тырыштылар: кредитлар алып, яңа сортлы орлыклар чәчтеләр, терлек санын арттырдылар, үзебезнең механизаторлар, хисапчылар эшли белми дип, күрше авыллардан белгечләр дә китереп карадылар. Ләкин хәлне бернәрсә дә төзәтәтерлек түгел иде. Шулай итеп, алган кредитларны түли алмыйча, колхозыбыз банкротка чыкты...

Шул вакыйгалардан соң 20 елга якын вакыт үтеп киткән инде. Ничек яши соң бүген Мулла авылы? Шушы уйлар белән авылның икенче башына фермаларны карап кайтырга чыгып киттем.

Заманында җылы пар күтәрелеп, силос һәм сөт исен бөтен авылга аңкытып торган фермаларның хәзер урыны да күренми. Халык биналарны акрынлап сүтеп бетергән: рәтлерәк такталардан йортына койма койган, начарын утынга яккан. Ул елларда фермаларга кайчан да булса терлек кайтасына өмет сүнгән иде бит инде. Данлыклы Мулла авылында терлекчелекнең шундый хәлгә калуында кем гаепле?

Мин бу сорауны элеккеге сыер савучы Кадрия Шәрәфетдиновага бирдем.

- Хуҗалык муеннан бурычка батты, черек техника белән җәфа чикте, терлек ашатырга азык юк иде. Еллар буе тупланган колхоз байлыгы тиз арада туздырылды, җимерелде. Безгә хезмәт хакын терлек яки иген белән түлиләр иде...Халык колхоз таркалганга күптән күнде инде. Хәзер һәркем үз йортында мал-туар асрап көн күрә: сөт сата, кош-корт, умарта кортлары тота.

Әйе, гаҗәеп сабыр, хезмәт сөючән, булдыклы татар халкы яңача яшәргә өйрәнеп килә: «Җиребез булганда, ачтан үлмәбез, сәламәтлектән Ходай аермасын», - диләр алар. Колхоз таралганда hәр кешегә җир пайлары бирелгән булган. Булдыра алганнары хәзер үз җирләрен үзләре эшкәртә, булдыра алмаганнары «Биатон» оешмасына сатып җибәргән, ә башлыраклары Ильяс Фәхретдиновка арендага биргән. Ул бүгенге көндә 1500 гектар җирне эшкәртә, ел ахырында җирләре өчен пайчыларга үсемлек мае, иген белән түли. Шул ук вакытта күп кенә авылдашларын эш белән дә тәэмин итә әле ул.

Фермер хуҗалыгы хәзер бер Госман Насыйровта гына калган. Ул күп иттереп терлек асрый, үз кырларын гына түгел, халыкныкын да арендага алып эшкәртә, малларына азык әзерли.

Элек авылга кайтып, сөт, май, каймак ашамыйча китеп барырга да мөмкин иде. Халык сыер асрауны керемсез дип, сөт бәяләре түбәнлеге белән аңлаталар иде. Хәзер Мулла авылында олы яшьтәге әби-бабайлар гына мал асрамый, ә яшьләр 3- 4 баш мөгезле эре терлек тота. Кичен авыл шау-шуга күмелеп, 200 баш сыер көтүен каршылый. Малларны көтүгә чыгару, каршы алу - татар авылының яшәү тәртибе бит ул. Күпләр ит hәм сөт сатып тормыш алып баралар. Бу турыда Фәнүзә апа Туктарова болай ди: «Без атна саен Самара базарына сөт ризыклары белән сату итәргә йөрибез. Бер килограмм эремчекне базарда 100-120 сумнан, 1,5 литр сөтне 30- 40, ярты литр каймакны - 100, 1 кг ак майны 300 сумнан сатабыз. Кемгәдер коры эремчек ошый, кемгәдер йомшак, кемдер әчкелтем, кемдер төчкелтем ярата... Каймакны да берәүләр кайнатып, сыек ясап килергә сорыйлар, икенчеләре куе каймак сорап интектерә. Шулай да, яраклаштык: минем үз клиентларым бар, алар мине атна саен көтеп алалар. Шул акчага яшибез инде».

Яхшы кешеләр

Авылда картларга социаль хезмәт күрсәтү эше дә киң колач җәйгән. Зөлфия Рәфыйкова, Кадрия Шәрәфетдинова, На-илә Әхмәтова hәм Руфия Сәйфуллова әби-бабайларның көен көйләп кенә торалар. Аларның кайберләре әле йөреп, үзләрен-үзләре карый алса, икенчеләре ятып кына торалар. Андыйларга аш-су пешерергә дә, урын-җирен юарга да туры килә. Кызларның эшләре җиңел түгел, ләкин алар авырсынмыйлар, ихлас күңелдән, мәрхәмәт күрсәтеп эшлиләр.

Менә биш бала анасы Бахәрә әби авылда беръялгызы яши. Аны караучы Зөлфия Рәфыйкова: “Мин Бахәрә әби янына кайвакыт көненә өч мәртәбә дә керәм. Ашарына пешерәм, кибеткә барам, җыештырам. Эшем шул булса да, мин әбекәйләргә ярдәм итәргә гел шат, аларның рәхмәт сүзләреннән башка миңа ни дә кирәкми. Бахәрә әбинең догалары белән минем бөтен эшләрем дә уңа», - дип сөйли.

Ә Мәрьям әби Әбделманова ялгыз торса да, аның балалары, оныклары авылда яши. Ул, кирәксә, аларны кесә телефоны аша гына чакырып ала икән.

Мулла авылында, кечкенә генә булса да, фельдшер-акушерлык пункты бар. Анда Лилия Әбдерәхимова хезмәт итә. Ачык күңелле, йомшак сүзле Лилия апа hәр кешегә дә игътибарлы. Ул кич дими, төн дими, гаиләм бар дип тормый, авыручы булса, ярдәмгә ашыга. Ә Лилия апаның үз гаиләсе дә кечкенә түгел бит. Ире Марат абый белән алар биш бала тәрбияләп үстерәләр, иң кечеләре Вил әле ике яшендә генә. Лилия апага хөкүмәтбез Герой-ана исеме биргән.

Авылда үз балаларын гына түгел, ятим балаларны да кайгыртып яшәүче гаилә дә бар: Фәүзия апа белән Гомәр абый Әбдерәшитовлар. Үзләренең балалары оядан чыгып, үз тормышлары белән яши башлагач, алар тәрбиягә 3 ятимне алалар. Шуларның иң кечесе - беренче сыйныфта, өлкәннәре дә мәктәптә укыйлар әле. Алар бөтенесе бергә зур, матур гаилә булып яши.

Ә күбесенең балалары мәктәпне тәмамлап, авылдан китә. Яшьрәкләрнең, авылның киләчеге булмас дип, каядыр чыгарып җибәрү өчен бала табасылары килми. Ә бит балалар күп булса, мәктәпләр дә ябылмас, авыл да таркалмас иде кебек.

Проблемалар

1988-1996 елларда колхоз рәисе булып эшләгән, авыл хуҗалыгын алдынгы урыннарга чыгарган Рафаэль абый Салюковларга да сугылмый булдыра алмадым. Ул хәзер лаек-лы ялда булса да, авыл тормышында бик актив катнаша. Картларның хәленнән килми дип, мәчет тирәсен, зиратны чиста тотарга, килеп чыккан проблемаларны чишәргә тырыша. Җәмәгать эшлеклесенә авылның киләчәге, проблемалары турындагы сорауларымны бирдем:

- Мин авылыбызның килә-чәге бар дип уйлыйм, чөнки биредә яшәү өчен бөтен шартлар да тудырылган. Авыл уртасында манаралы матур мәчет басып тора. 2008 елда аңа капиталь ремонт ясалды. Намазга йөрүчеләребез дә байтак. Хуҗасы Мулла авылыныкы булмаса да, кибет эшләп тора. Анда инде күңелең нәрсә тели, шул бар. Ипине хәзер салып, үзеңә пешереп торырга кирәкми, мичтән яңа гына чыкканны иртән-иртүк китереп куялар.

Авыл башына кадәр асфальт юл салынган, газ, ут, су кергән. Су үткәргәндә иң яхшы торбалар куеп калдырган идек, алар күп елларга җитәрлек әле. Халык, бездә су проблемасы бар, ди. Бу дөреслеккә туры килеп бетми: түбән урамнарда яшәүчеләр көне-төне су агызып ятмасалар, ул бөтен йортларга да җитәр иде.

Һәр сишәмбедә клуб бинасында җыелыш үткәрелә. Халык кирәк язуны, төрле документ эшләрен, проблемаларны чишәргә шунда килә.

Беренче проблема - зират . Без аны зурайтып койма белән тотып алдык, артык биек булып үскән үләннәрне дару сибеп, бетердек, ә быел ул җирләрне сөреп калдырырга уйлыйбыз. Иске каберләр арасын зур-зур агачлар басып алган. Аларны кисәргә кирәк техникабыз да бар, тик менә буш куллар гына юк. Мин бу турыда «Бердәмлек» газетасында да язган идем, бәлки, мине кем булса да ишетер? Кыш җиткәнче тәртип булдырасы килә бит.

Икенчесе - авылның матур болыннарына, елгаларына чүп-чар ташлап калдыру. Безнең кешеләр табигатъне саклый белмиләр. Авылның эче чиста, матур булсын өчен, чүп-чарны елгаларга илтеп ташлыйлар. Авыл тирәсендә, урман эчләрендә буш шешәләр, кәгазъ аунап ята. Бу ни хәл инде? Авыл советы җыелган саен бу проблеманы күтәрәбез, 1000 сум штраф салудан башка чарабыз юк.

Авылыбыз шәһәрдән ерак булмаганлыктан, биредә дачалар да төзи башладылар инде. Табигать матур, һава саф дип, бөтенләйгә күчеп килүчеләр дә бар. Менә Хәлифә апа белән Тәлгать абый Усмановлар да шәһәрдәге фатирларын сатып, Муллада өй алганнар, картайган көннәрендә яңа тормыш башлыйлар.

Әйе шул, авылда туып үскән кешенең күңеле барыбер туган җиренә тартыла. Күпләребез пенсиягә чыккач, туган авылында тормыш көзен каршыларга җыенадыр. Тик менә авылга яшьләрнең дә кайтуын күрәсе килә. Эш күп бит анда. Эш күп...