Кыямәт көне кайчан килә?

Лаеклы ялга чыкканчы байтак еллар эшләгән коллективымда бик күп дусларым, фикердәшләрем калды. “Ватаным Татарстан” белән иҗади дуслыкны бүген дә өзмим. Шуңа күрәдер, газета коллективына һәм аның күп санлы укучыларына үзем өчен сөенечле хәбәрне беренче булып җиткерәм: ниһаять, “Ахырзаман килерме?”, “Кыямәт көне кайчан булыр?” дигән фәлсәфи трактатны очлап чыктым, тәмамладым. Монысы әсәрнең икенче кисәге. Беренчесе – “Аларның серле җемелдәве мине шиккә төшерә” дигән баш астында “Ватаным Татарстан”да берничә ел элек басылган иде.

Әсәр бик авыр язылды. Җир шары, Кешелек, Галәмне “Венера”лар, “Вега”лар, “Пио­нер”лар, “Фобос”лар, “Джотто”­лар һәм башка күп исем­дәге космик роботлар, кораблар, зондлар һәм аппаратлар елдан-ел кыюрак штурмлый, Җиһанның әллә кайдагы почмакларына барып чыга, шул тарафлардагы күк җисем­нә­ренә зондлар төшереп, һава-атмосфера температурасын ачыклый, җил-давыл агышын билгели, җир-туфракны анализга ала.

Астрономнар елдан-ел берсеннән-берсе ерак галактикалар, дөньялар ача. Безнең Киек Казаяк Юлы (Млечный путь) галактикасында гына да 100 миллиард йолдыз бар. Ә Киек Казаяк Юлы – Галәмдә билгеле булган 50 миллиард галактиканың берсе генә. Әсәрне кәгазьгә иңдергәндә иң кыены аны татарча язу булды. Чөнки чит ил һәм рус телендәге астрономиягә бәйле сүзләрне татарча әйтеп бирергә кирәк иде.

Явыз Иван басып алганчы, Казан ханлыгында да ас­трономия, йолдызлар санау белән шөгыльләнүчеләр булгандыр. Булмыйча соң! Казан ханлыгы күп илләр, дәүләтләр белән дипломатик бәйләнешләрдә булып, бер-берләренә йөре­шеп, аралашып торганнар. “Ефәк, тәмле чәй, дарчин, хуш исле аш тәмләткечләр юлы” Казан аша да үткән. Җитмәсә, Казан йолдыз санаучылары урта гасырларда Сәмәркандта чәчәк аткан Олугбәк обсерваториясе турында да ишеткәндер. Тулы исеме Мөхәммәт Тарагай Олугбәк аның. Аксак Тимер­нең турыдан-туры оныгы, унбер яшеннән бабасы белән яуга, походларга йөргән, һәр нәрсәне төптән белү, төшенү сәләте булган үсмердә. Астрономия белән кызыксыну шул вакытта ук тугандыр. Сәмәркандның тәхетенә утыргач, күптәнге хыялы булган обсерватория төзетергә керешә. Ил белән идарә итү мәшәкать­ләре күп вакытын алса да, аны 1420 елда төзеп өлгертә. Явыз Иванның Казанны басып алырына әле йөз утыз еллап бар. Казан йолдыз санаучылары да Мөхәммәт Тарагай Олугбәкнең астрономик обсерваториясе турында ишетеп кенә белмәгәннәрдер. Барып-ки­леп, үзара дусларча аралашып, кунакка йөрешеп яшә­гәннәрдер.

Бер якка – ефәк-атлас-бәрхет, тәмле чәй, хуш исле аш тәмләткечләр, икенче якка хуш исле бал, кәрәз, кеш ти­реләре, булат кылычлар ташып, мәңге сәяхәттә йөргән кәрваннарга, аларның башлыкларына Олугбәк обсерваториясе га­лимнә­ренең, әле 1432 елда ук, баш өсләрендә калыккан 1018 йолдызның кайчан калкып, ­кайчан батуын төп-төгәл билгеләгән таблица, ай-һай, кирәк булгандыр. Ә ул таблицалар Европада 1650 елда гына басыла. Инде шул вакытта ук об­серваториядә ел дәвамын төп-төгәл 365 тәүлек, 6 сәгать, 10 минут, 8 секунд икәнен исәпләп чыгаралар.

Явыз Иван Казанны яулап алгач, астрономия фәне бө­тенләй сүнгән, туктап калган. Кая анда ефәк үсеше, татарны халык буларак юк итү өчен мәхшәр башлана.

Дөрес, Романовлар династиясе чорында Казан университетында астрономия бүлеге ачыла, Казаннан егерме чакрым ераклыкта, урман эчендә, обсерваториягә нигез салына. Совет чорында исемнәре илгә билгеле бер дигән татар астрономнары үсеп чыга. Университетның астрономия факультеты деканы Наил Абдуллович Сәхи­буллин – астрономиядә күп ачышлар ясаган галим. Тү­бәндәрәк мин санап киткән татар галимнәреннән К.С.Шакиров, М.Г.Ишмөхәммәтова, А.И.Галиев, И.Ф.Бикмаев, И.А.Зәкиев, И.А.Бәхтигәрәев – физика-математика фәне кандидатлары, фән докторлары, академиклар. Ай өслеге буенча дөньяда танылган белгеч, Ульяновскида махсус югары математика институты мөди­ре, академик Солтан Абдурахманович Вәлиев белән, студент елларыбызда аркабызга рюкзак асып, кулларыбызга альпенштоклар тотып, моннан илле еллар элек Кавказда Эльбрус түбә­сенә менгән идек. 2009 елда аның белән Конгресста кү­рештек, бу икебез өчен дә көтелмәгән шатлык булды.

Ә мин әле санап чыккан мөхтәрәм галимнәрнең кү­бесе ана телләрен ипилек-тозлык кына беләләр. Укытмаганнар аларны татарча сөйләшергә, беркем дә өйрәтмәгән. Югыйсә бит Ай, Кояш, Йолдызлар – татарча сыптыр гына. Бик гади. Кояш байый, Ай калка, Йолдызлар нур сибеп җемелдәшә...

Ярый әле, “Ахырзаман җитәрме?!”, “Кыямәт көне кайчан булыр?” әсәрен язганда, 1974 елда Татарстан китап нәшриятында басылган бердәнбер китап – “Русча-та­тарча астрономик терминнар” сүзлеге нык ярдәм итте. Аны тө­зүчеләр – Мәхмүд Галиев һәм Адлер Тимергалин агайларга зур рәхмәтемне җиткерәм. Алар зур көч куйганнар. Мең дә бер йөз халыкара терминга татарча аң­латма биргәннәр. Каян сүзләрен табып бетергәннәр?! Адлер агай исән-сау, бер килеш яшәп ята. Мин аңа еш кына шалтыратып, хәл-әхвәл сорашам, язган дәвердә киңә­шеп тордым. Мондый сүзлекне тиз көндә тагын бастырып чыгарасы иде. Әйтәм бит, Кешелек Галәмне бертуктаусыз штурмлый. Мон­дый сүзлекләрнең бик кирәк булуы бар.

Әсәр ундүрт бүлектән тора. Әйтер сүз күп.

P.S. Соңгы вакытларда те­левидениедә, газета-журнал битләрендә күп белү­челәр, дөресрәге, шар­­ла­таннар, Космос, Галәм, Галактикалар ту­рында, халыкны шик диңгезенә салып, теллә­ренә ни килсә, шуны язалар. Миңа килгәндә, абзагыз 2009, 2011 елларда Казаныбызда уз­ган Халыкара Конгрессларда тулы хокуклы делегат булып катнашты. Астрономия, Якын Космос, Ерак Космос, Галактика мәсь­ә­ләләренә кагылганда, башта рәсми документларны өйрә­неп, аннан соң гына рюземе чыгарырга батырчылык итәм. Галәм, Җиһан турында мыскал да кыек-мыек сөйләргә ярамый.