поиск новостей
  • 28.03 "Ак чәчәкләр кебек..." Кариев театры,18:30
  • 28.03 "Җан Баевич" Тинчурин театры, 18:30
  • 29.03 "Рөстәм маҗаралары" Кариев театры, 13:00
  • 29.03 "Кияүләр" Тинчурин театры, 18:30
  • 30.03 "Кәҗүл читек" Кариев театры, 11:00
  • 30.03 "Тапшырыл...ган хатлар" Кариев театры, 18:00
  • 30.03 ПРЕМЬЕРА "Флешка, рэп һәм мәхәббәт"Тинчурин театры, 13:00 һәм 17:00
  • 31.03 "Шәй-бу, шай-бу" Кариев театры, 18:00
  • 31.03 "Өч аршын җир" Тинчурин театры, 17:00
  • 02.04 Хан кызы Турандык. Тинчурин театры, 18:30
  • 03.04 Гомер буе сине көтәм. Тинчурин театры, 18:30
  • 04.04 Кияү урлау. Тинчурин театры, 18:30
  • 05.04 Гастрольләр: Тайна замка на холме. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 11:00 һәм 13:00
  • 05.04 Гастрольләр: Ханума. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 18:30
  • 06.04 Гастрольләр: Мастер и Маргарита. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 07.04 Гастрольләр: Мелодия коралловых бус. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 09.04 Җилкәнсезләр. Тинчурин театры, 13:00 һәм 18:30
  • 10.04 Синең хакта… Тинчурин театры, 18:30
  • 11.04 Ядәч! Исемдә! Бер гаилә трагикомедиясе. Тинчурин театры, 18:30
  • 12.04 Флешка, рэп һәм мәхәббәт. Тинчурин театры, 18:30
Бүген кемнәр туган
  • 28 Март
  • Ренат Әюпов - режиссер
  • Фирүзә Җамалетдинова - язучы
  • Артур Поляков - мәдәният хезмәткәре
  • Гиоргий Куприянов - дәүләт эшлеклесе
  • Вил Мәһдиев - көрәшче
  • Никах, юбилей,Туган кон,балалар бэйрэмен,торле кичэлэрне алып барабыз.8-4кэ хэтле шалтыратта аласыз.89393453961
  • Чистаидан иорт сатып Алам чистаинын узенэн 89274905164
  • 1 булмэле фатир моселман гаилэсенэ озак вакытка арендага бирелэ ЖК Салават купере. Собственник ( риелтор тугел!!!)89509488227.
  • Сдается 2-х комнатная квартира по ул. Ф.Амирхана порядочной семье на длительный срок. В квартире есть мебель, рядом остановка, магазины, рынок. Только граждане РФ без животных!!! 8-965-584-66-30 собственник.
  • Продаю листы нержавейки 530х630, толщина 3,5мм, запчасти на УАЗ.тел 89178553159.
  • Коттедж төзэргэ кирэк казанда минэм номер 89274905164
  • Баян сатыла. Казан. Тел.:89003238614
  • татар теленең аңлатмалы сүзлеге сатыла, 3 томда, Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1981 ел. тел.8 919 647 47 91
  • Казанда оч булмэле фатирнын залына тэртипле кыз эзлим. Бигичев урамы. Риелторсыз 89600347300
  • Исэнмесез! Бенто тортларга hэм капкейкларга заказлар кабул итэм! Казан шэhэре. 89377708700 Динара.
Архив
 
20.06.2012 Җәмгыять

Казан төзелешләренең скрипкасы юк

20 июнь көнне Казанда шәһәр үзәкләре төзелеше һәм үсешенә багышланган фәнни-гамәли семинар уза. Аның эшчәнлегендә Татарстан президенты Рөстәм Миңнеханов та катнаша. Шушы уңайдан без укучыларыбызны Казанның архитектурасы, башкаладагы төзелешләр, шәһәрнең үсеше турында галим, архитектор фикерләре белән тыныштырып китәргә телибез.

Казанның затлы күренеше өчен архитекторларыбыз җавап тотарга тиеш булса да, күп очракта милли мигмәрләребез фикеренә колак салучы да юк икән бит. Бүгенге әңгәмәдәшем - архитектор-реставратор, архитектура тарихчысы, Татарстанның атказанган фән эшлеклесе, бик күп гыйльми, тарихи эчтәлектәге китаплар авторы Нияз Халитов.

- Нияз әфәнде, сез өйрәнгән Казанның агач архитектурасы бик мөшкел хәлдә. Иске татар бистәсенең аяныч хәле турында күпләр сөйләде. Шулай да, Казанның үзенчәлекле бизәге булган агач архитектурасы хакында фикерегез нинди? Әлбәттә, җитәкчеләребез агач вакыт агымына каршы тора алмый, янгыннарга тиз бирешүчән һ.б. сәбәпләрне саный...

- Түрәләр үзләренең битарафлыкларын яшерер өчен әллә ниләр уйлап чыгара ала инде ул. Мәсәлән, Болгар номерларын гына алыйк, тоттылар да иштеләр. Архитектура һәйкәле булып саналмый, тарихи кыйммәткә дә ия түгел дип әйтүчеләр дә булды. Өстәгеләрнең күбесе архитектура белән тарихи кыйммәт төшенчәләрен дә аңлап бетерми. Ярый әле хәзер Казанның тарихи кыйммәткә ия шәһәр икәнен искә төшерделәр (бернәрсә дә калмагач). Мин моны авыз тутырып әйтә алам, чөнки гомерем буе Казан архитектурасы тарихы белән шөгыльләндем. Әле студент чагымдагы дипломым да “Иске Татар бистәсе” музей-тыюлыгына багышланган иде. Мин анда эшли башлаган чорда ике һәйкәл генә ачыкланган иде: Апанай һәм Мәрҗани мәчетләре. Башкалары хламга кертелә иде. Минем проект буенча Апанаевлар өе һәм Шамил йорты торгызылды. Шамил  йортында ул заманда коммуналка иде. Барысын да эзләнеп, үзем проектын башкарып чыктым. Шәһәрне өйрәнү, фәнни эзләнүләремнең нәтиҗәсе ул. Шул вакытта мин галимнең вазифасы плакат тотып, түрәләр белән сөзешү түгел икәнен аңладым. Әле аннары 15 ел Кремльдә эшләдем, бу эшләрнең үтәлүен “эчтән күреп” белдем. Галимнең бурычы – гыйлем туплау һәм аны тапшыру. Һәйкәлләрне саклап калу сёрфингка охшаган: дулкын килгәндә, синең тактаң бар икән, йөзәсең, әгәрдә дулкын юк икән, әллә ниләр майтарсаң да берни кыла алмыйсың. Һәйкәлләрне саклау бездән генә тормый. Өстә нәрсә кушалар, без шуны гына эшли алабыз. Өстән әйтелмәсә, бернәрсә дә эшләп булмый. Минем реставратор тәҗрибәсе шуны раслый: дулкын барлыкка килгәч, акча барлыкка килә, акча барлыкка килгәч, шул байлыкны каптырып алырга йөрүчеләр күбәя. Гадәттә, алар иҗади адәмнәр булмый, автореставрация бизнесменнары була. “Туган авылым”ны гына мисалга китерик, мин үз гомеремдә йөзләп авылда булдым - андый авылларны  шәхсән күргәнем булмады. Бик “исәр фантазия” сымак килеп чыккан ул “Туган авылым”. Алай эшләмәгез дип мин әйтә алмыйм. Ләкин шулай булачагыннан бик куркам...

- Бездә профессиональ архитекторлар бардыр ич?...

- Бар, әлбәттә, архитектор-реставраторлар - Фәридә Зәбирова, Светлана Мамлеева. Моннан утыз ел элек алар ныклы нигездә белем алган осталарыбыз. Алар гына җитешми шул, чөнки хәзер бу өлкәдә гаммәви бер дулкынлану бара. Шәһәр әле хилафлык кичерер дип уйлыйм.

- Иске Татар бистәсе элеккеге хәленә кайтмаячак дип фаразлыйсызмы?

- Минемчә, кайтмаячак, аны кире кайтару мөмкин дә түгел. Берничә сәбәбе бар аның: Татар бистәсе ул зур, анда бик күп төрле урамнар бар һәм алар   үзенчә төзелгән. Бер җирендә аксөякләр, икенчесендә гади халык, өченчесе һөнәрчеләр, дүртенчесендә сәүдәгәрләр яшәгән. Универсаль чишелеш турында сүз йөртү мөмкин дә түгел. Һәр оя үзенчә киңәйгән, һәрберсенең үз аурасы булган. Җитмәсә, быел барысын да тәртипкә китереп бетерергә дигән фәрман чыкты.

- Ә нишләргә соң?

- Шәһәрдә татар рухын саклап калыр өчен бистәнең бер өлешен, бигрәк тә борынгыдан саклаганын алып, шунда ХХ гасыр башы мохитен булдырырга мөмкин. Безнең бит бик күп фотографияләр, белешмәләр бар, витраж, ишек яңаклары һ.б. (шәхсән үзем 9 мең фото негативын баш архив оешмасына тапшырдым). 1964 елдан бирле төшерәм иде мин Казан күренешләрен. 1970 еллардагы шәһәрне без югалттык инде. Ә сакланып калганнарын музейга әйләндерергә була. Мәсәлән, кәвешче йорты сакланган, аны музей-сарафан йорты итәргә. Хуҗа үз йортында яши, ләкин йортка, аның кыяфәтенә үзгәрешләр кертә алмый. Шул чор йортларының күренешләрен тарихтагыча торгызып, мулла, һөнәрче һ.б йортларын кешеләр (туристлар) кереп теге яки бу вәкилнең яшәү шартлары белән танышырлык итү кыен түгел бит. Ә калганнарын тыштан гына тарихи итеп эшләп, эчтән бөтен уңайлыкларын тудырып кешеләр яшәсен. Менә шулай безнең музей урамы булачак. Бер- ике шундый квартал эшләсәк, Татар бистәсен саклап калачакбыз! Ә болай ара-тирә сакланган йортларны гына кайгыртсак, 9-10 катлы йортлар арасында алар югалып калачак. Минем фикеренчә, Тукай урамы (Солтан мәчетеннән Галиев урамына кадәр) сәүдәгәрләрнеке булган. Анда Юнысовлар мәйданы ярыйсы гына сакланган. Шамил, Апанай, Насыйри урамында  элек ничек булган, шулай эшләргә кирәк. Башка чорга килеп эләккән кебек хис итәрлек булсын. Бистәне тулысынча торгызып булмаячак инде. Аның кадәр акча да бирмиячәкләр. Яңа концепция әзерләп төзергә керешсәләр генә.

- Нияз әфәнде, традицияләрне саклап калу да мөһим бит әле...

- Традиция яшәргә тиеш. Мин заманында “Металлические кружева Казани» дигән басма чыгардым. Бик күп фотографияләр җыйдым, күбесен ясадым, күбесенә зыян килгән: янчелгән, таушалган иде. Хәзер бу җыентык Казан тимерчеләренең өстәл китабына әверелде. Аны Казан төзелешләрендә еш кулланалар. Сәнгать югалмый дигән сүз. Хәзер без, әлбәттә, чәчәкле аяк киеме йә ефәк шароварлар киеп йөрмәячәкбез, чөнки без - башка дәвер татарлары. Татар традицияләре хәзер башкача чагылдырылачак. Архитектурада да шулай. Төс, витраж, нәфис формалар, образлар, характеристика һ.б аркылы. Татар формалары борынгыдан килә. Ләкин, ни кызганыч, алар өйрәнелми. Хәзер шуны өйрәнеп, халыкка җиткерү зарур. Архитектор ул материалларны белергә тиеш. Алар нәрсәдер эшләргә телиләр, тик белмиләр генә. Татар телен белмәгән кешене татарча шигыйрь яздырып булмаган кебек... Нәфис формаларның да бит үз теле бар - татар архитектура теле, тик хәзергеләр кайбер сүзләрен белсәләр дә, телен белми. Татар архитектура телен белми торып Казанның милли йөзен саклап калу мөмкин түгел! Русларны гына алыйк. Алар кечкенәдән үз геройларын белеп үсә, ә бездә нинди ханнар булганнарын да, нинди милли геройларыбыз яшәгәнен дә белмиләр, чөнки өйрәтмиләр. Ә Николай I, Николай IIне беләләр. Иң әүвәл, безгә наданлыктан арынырга кирәк. Татарча орнаментларны балалар бакчаларында ук өйрәтә башласыннар. Татар йортларын дөрес буярга өйрәнсеннәр. Шул очракта гына без милли кадрларны үстерә алабыз. Бу очракта яшьләр үз иҗатларын дөресрәк итеп тормышка ашырачак. Татар бистәләре дә гөрләп торачак.

- Ә шәхсән үзегез Казанның милли йөзе кайтыр дип уйлыйсызмы?

- Мин моңа ышанам. Хәттә шикләрем дә юк. Бу сорауны миңа күп тапкырлар биргәннәре бар. Казан Кремль-тыюлыгында эшләгәндә (Кол Шәриф мәчете төзелгән заманнар иде ул) глобализация дип уфтандылар. Минем фикеремчә, ул агачлар арасында урманны күрмәүчеләр уе. Тарих - ул зур процесс. Тарихчы ул вакыйгаларны түгел - агымнарны күрә. Агым бик гади: 16 йөз уртасында матди мәдәният тулысынча диярлек туздырылган. Әле тагы да иртәрәк - монголлар килгән вакытта да тулысынча вәйран ителгәнбез. Нәтиҗәдә, Болгар мәдәнияте чәчәк аткан, Алтын Урда Болгарның дәвамы булган. Аннан Явыз Иван бөтен нәрсәне җимерде. Шәһәр мәдәниятен юкка чыгарды. Ә аннан татарлар бөтен җирдә мәчетләр төзи дип лаф ора башлаганнар, шуның белән көрәшергә тотынганнар. Нәтиҗәдә, мәчетләрне юк иттеләр, татарларның бер өлешен чукынырга мәҗбүр иттеләр. Ә нәтиҗәсе ни булды? Әби патша (Екатерина II) татарларга мәчетләр төзергә рөхсәт бирергә мәҗбүр булды! ХХ гасырга татарлар Казанны бөтенләй алачак иде. Татар бистәсе дип әйтәбез генә, ә бит Апанай һ.б сәүдәгәрләрнең йортлары Воскресенский (Рыбнорядский), Бауман урамнарында да бар. Татарлар ярты шәһәрне сатып алырга өлгергән. Атаклы Гайнетдинов йорты Үзәк Банк янында иде! Я булмаса Татар автономиясе статусын алыгыз. Ул да күктән төшмәде. Бу бит - көрәш нәтиҗәсе.

- Казан төзелеш мәйданын хәтерләтә. Архитекторлар, аксакаллар белән киңәшләшеп эшләү тәртибе бармы?

- Төзелеш алып баручлар белән сөйләшү - файдасыз гамәл. ГЛАВОПУ дәрәҗәсендә дә хәл ителми. Ул формаль рәвештә генә гамәлдә. Барысын да чиновниклар хәл итә. Милли архитектура дәүләт дәрәҗәсендә каралырга тиеш. Дәүләтебез аны җәелдерергә, үстерергә тиеш. Татарстанда яшибез икән, биредә татар архитектурасы булырга тиеш. Минемчә, кайчан да булса, татар архитектурасы турында программа кабул ителәчәк. Хәттә кино белән дә шөгыльләнә башладылар, тик менә архитектурны гына кайгырткан кеше юк. Хәзерге вакытта фоновый төзелеш бара. Шау-шу бар, оркестрда барабан суга, ә скрипка уйнамый. Әлегә срипка юк төзелештә.

- Шәхсән үзегез безнең Казанга нинди стиль туры килә дип уйлыйсыз?

- Ислам стиле, төрек -ислам стиле. Әзербайҗан, Төрекмәнстан, Казахстандагы кебек. Казахстанда кызыклы экспериментлар бара. Анда йортлар искитмәле төзелгән. Алар үз кадрлары белән бергә читтән дә иң яхшы архитекторларны чакырганнар. Аларга милли стильдә эшләргә боерык бирелгән. Күчмә һәм мөселман традицияләрен өйрәнергә кушканнар. Бездә дә андый адымнар эшләнелә башлады. Заманында Россиядә Петербургны шулай төзегәннәр...

- Галим буларак Казанның кайсы почмакларында йөрергә яратасыз?

- Хәзер Казанга чыгып йөрмим дә. Морквашидан йорт алдым, шунда яшим. Казан урамнарында йөрергә чыксам, саруым кайный башлый. Заманында Казанның һәр борынгы почмагын өйрәндем, ләкин алар бетте инде. Ә алмашка игътибарга лаеклылары булмады. Йөрисем килми инде...

- Хәзер нинди фәнни эшләр белән шөгыльләнәсез?

- Тормыш бит бик кыска. Аның кадерен белергә кирәк. Мин үземә татар архитектурасын язып калдырырга максат куйдым. Әле бу теманы нәшер иткән кеше булмады. Ун еллап иҗади гомерем калгандыр, менә шул вакыт эчендә әлеге кирәкле, масштаблы теманы колачлап чыгасым килә. Татар мәчетләре архитектурасы тарихын яздым. Бүгенге көндә ул нәшрияттә үз көнен көтә. Дөньяга сибелеп яшәүче татарларның мәчетләре турында  яздым. “Урта гасыр татар архитектурасының стиле һәм формалары” дигән хезмәтемне Казан Кремле бастырырга алынды. Монда Госманлы, Алтын Урда чоры стильләре тасвирлана. Гөмбәз, чатыр һ.б төрле үрнәкләр, орнаментлар да китереләчәк. Хәзерге вакытта китабымның икенче өлешен язам. Егерменче гасыр башындагы стиль һәм формаларга тукталырга исәп. Ел ахырына аны төгәлләргә уйлыйм. Китапның икенче бүлеге Совет чорыннан алып бүгенге көнгә кадәрге чорны сүрәтләүгә багышланачак. Шулай итеп, минем татар төзелеш сәнгате стиле турында тулы хезмәтем булачак. Ә аннан соң татар архитектура формалары турында энциклопедия дә эшләргә ниятләп торам. Шул рәвешле, татар архитектурасының тулы тарихын язарга уйлыйм.

- Уңышлар насыйп булсын! 


Мөршидә КЫЯМОВА
Интертат.ру
№ |
Интертат.ру печать

▲ Өскә
Матбугат-инфо
Матбугат.ру
Ватаным Татарстан
Шәһри Казан
Бердәмлек
Рәшит Ваһапов фестивале
Камал театры
Тинчурин театры
Татар дәүләт филармониясе
Ирек мәйданы
Татарстан яшьләре
Кариев театры
Идел
Өмет
Татарстан китап нәшрияты
Милли Музей
Шаян
Татаркино
Ханский дом
Татар телен һәм ТР яшәүче халыклар вәкилләренең<br />туган телләрен саклау, үстерү мәсьәләләре комиссиясе
«Элита»