Халык чаң суга: балсыз калмабызмы?

 

Умартачылар үзләре моны авыл хуҗалыгы культураларын куркыныч пестицидлар белән эшкәртүдән күрә. Аларның әйтүенчә, күп кенә авыл җирләрендә агрономнар юк. Шуңа да фермерлар һәм кырда эшләүчеләр үсемлекләргә агуны норманы сакламыйча, кирәгеннән артык күп сибә. Шуның аркасында бал кортлары кырыла.

 

Россия умартачылары порталыннан алынган мәгълүматларга караганда, узган елны Самара, Ростов өлкәләрендә, Башкортстан һәм Алтайда йөз меңнән артык корт оясы агуланып үлгән. Быел исә Түбән Новгород, Ульяновск, Саратов, Пенза өлкәләрендә, Мордовиядә һәм башка төбәкләрдә шундый очраклар күбәйгән.

 

Россия авыл хуҗалыгы үзәге китергән саннарга күз төшерик: 2016 елда 61,4 мең тонна, 2017дә – 66,0 мең, 2018дә 65,1 мең тонна пестицид кулланылган. Аның күләме белән препаратларның исемлеге дә арта. 2018 елда пестицидлар һәм агрохимикатларның дәүләт каталогын 53 яңа препарат тулыландырган. Алар арасында 19 гербицид, 11 фунгицид, 9 инсектицид, 9 орлык агулагыч һәм 5 үсемлекне үстерүче регулятор бар.

 

Социаль челтәрләрдәге умартачылар форумнарында да кортлар үлү проблемасы турында фикер алышулар актив бара. Алар Россия Авыл хуҗалыгы министрлыгына бал кортларының күпләп үлүен туктатуны һәм законнарны кабат карауны сораган мөрәҗәгать тә әзерләгән. Мөрәҗәгать авторы әйтүенчә, илдә экологик катастрофа башланган. Агымдагы елда илнең ун төбәгендә генә дә якынча 100 000 корт оясы зыян күргән. Экспертиза нәтиҗәләре кортларның пестицидлардан үлүен раслаган.

 

Биектау районының Урта Алан һәм Аксабаш авыллары умартачылары да килгән зыянны исәпләү белән мәшгульләр. Өченче буын Гамил Хәкимов умартачылык белән кырык елдан артык шөгыльләнә.

 

– Бабам да, әтием дә умартачы иде. Без алты бертуган да кечкенәдән кортлар карап үстек. Өчебез хәзер дә авылда умарта тота. Кырык ел буена бер тапкыр да мондый хәл булмады. Кортларның һәрберсен аерым исәпләп утырып булмый. Якынча җиде оя бетте. Кортлар хәзер дә үлеп тора. Ояда ана корт үлсә, югалту шактый була, – ди ул.

 

Гамил абый кортлар үлүнең сәбәбен кырдагы агудан күрә. 14 июньнән 26сына кадәр борчак белән рапска көн дә агу сипкәннәр. Урта Аланда аныкы гына түгел, ике туганыныкы да, башка авылдашларының да кортлары кырылган.

 

– Кырга сипкән гербицидлар аркасында дигән нәтиҗә генә ясарга кала. Агу сибәселәре турындагы кисәтү кәгазе кибет буена эленгән. Әмма без аны белмәдек. Үзебезгә әйтүче булмады. Миңа калса, умартачылар аерым кисәтелергә тиеш иде. Кисәтелгән очракта да кортларны берничә көнгә ябып куеп булмый, – дип дәвам итә ул сүзен. – Ике атна буена ничек аларны ояда тотыйм. Оя эчендә 36 градус эссе. Шундый шартларда гына алар бала чыгара. Ояларын ябып куйсаң, кортлар борчыла һәм температуралары күтәрелә. Шуннан үзләре дә үлә, кәрәзләре дә эреп төшә. Бик күптән инде авылдашым Камил комбайнда эшләгән вакытында эшкә кортларын ябып киткән иде. Шунда ояларыннан бал агып чыкканын үзем күреп шаккаттым. Сәбәбе шул ояны ябып торудан икән.

 

Кырдагы культураларга агу сипмичә дә торып булмый, кортларны да очырмый мөмкин түгел. Нишләргә? Гамил абый мондый культураларны авылдан ераграк җиргә чәчәргә киңәш итә. Умарталыкны урманга күчерү уена ул каршы.

 

– Анда электр уты, гомумән эшләргә шартлар юк. Каравыллап торырга кирәк, аюлар килеп умарталыкны туздырып китүе бар. Урманда яшәп кенә булмый бит, – ди умартачы.

 

Үлгән кортларын тикшертү лабораториягә озаткан. Аның өчен 5 500 сум түләргә кирәк икән.

 

Аксабаш авылыннан Солтан абый Садыйков сүзләренчә, кортлар җавапсызлык, контроль булмау аркасында агуланган.

 

– Мин үзем дә тракторда эшләгән кеше. Кырда агу сипкән вакытларым да булды. Беркайчан да бал кортларының агуланганын хәтерләмим. Хәзер күпме һәм ничә тапкыр агу сибүне беркем контрольдә тотмый. Бездән бер чакрым ераклыктагы кырда рапс үсә. Аны, берничә кат эшкәреп тормас өчен, бер тапкыр һәм күп итеп сиптеләр. 22 июньдә сипкәннәр иде, әле хәзер дә кортлар үлүен дәвам итә. Җилле көнне агу сибәргә ярамый, аны да контрольдә тотучы юк, – дип зарлана ул.

 

Шул ук авылдан Шамил Шәрәфетдиновның да умарталары үлгән. Ул агу сибү турында кисәтүче булмады ди.

 

Мамадыш районы умартачысы Владимир Малясевның да кортлары рапска агу сипкәннән соң үлә башлаган.

 

Бөгелмә районының Татар Димскәе авылы умартачысы Фәрит абый Шәфигуллинның бер әңгәмәсендә 2016 елда алты баш умартасы һәлак булуын әйткән иде. Ул да сәбәбен кырга сибелгән агудан күрде.

 

Инвесторлар яз көне җирне сөреп тә тормый. Чәчкәннән соң да бер-ике кат пестицид сибәләр. Аз гына чыгым белән яхшы табыш алырга теләүдән бу. Җирне дә, кортларны да бетерәләр. Мин үзем колхоз рәисе булып эшләгән кеше. Элек бөтен әйбер контрольдә иде. Агуны билгеле бер чорда, тәүлекнең билгеле бер сәгатендә, химиянең күләмен кат-кат тикшереп һәм башка кагыйдәләр истә тотылып сибелә иде. Хәзер исә кортлар бал җыйганда сибәләр. Зур-зур техника аны ике-өч метр биеклектән сиптерә. Экологик контроль җитми. Болай барса, умарта кортлары Кызыл китапка кермәгәе. Минем һәр елны кортларның 50 проценты үлеп бара, – дигән иде ул.

 

Европада берничә ел элек чүп үләннәренә каршы глифосат нигезендә эшләнгән гербицидларны куллануны тыйганнар. Дөньядагы иң эре сәүдә челтәре дә мондый гербицидны сатмый башлаган. Россиядә исә әлеге препаратлар Белгород өлкәсендә генә файдаланылмый.

 

«Балыкчылык һәм умартачылык идарәсе» дәүләт бюджет управлениесе генераль директоры Фаиз Динмөхәммәтов сүзләренчә, бал кортларының массакүләм үлүе бүгенге көндә иң зур проблемаларның берсе.

 

– Бу күренеш бик күп районнарда күзәтелә. Республиканың 30-35 процент районында гербицидлардан зыян күрүләре турында хәбәр итәләр. Мамадыш, Минзәлә, Сарманнан шалтыратулар аеруча күп. Рапс кырларына чәчелгән агудан үлә кортлар. Аны соңгы вакытта бик күп хуҗалыклар чәчә. Ул иң отышлы культура, чөнки бәясе югары йөри, аны сатып акча эшләп була. Хуҗалыкларга файдасы булса, умартачыларга баш авыртуы ул. Рапсның чәчәге кортлый, шуңа да аны саклау өчен агуламый булмый. Кортлар исә шул чәчәккә очып бал җыя, – ди баш умартачы.

 

Фаиз Динмөхәммәтов бу проблемадан чыгу юлын рапсны авылдан кимендә өч чакрым, иң яхшысы биш чакрым ераклыктагы кырга чәчүдән күрә. Район җитәкчелеге, хуҗалык башлыклары, ветеринарлар, агрономнар барысы бергә җыелып, чәчү алдыннан шушы мәсьәлә турында сөйләшүе кирәк. Икенче мәсьәлә – умартачыларны агу сибү турында кисәтергә тиешләр.

 

– Түбән Кама якларында агуны кичке сәгать сигездән төнге икегә кадәр чәчәбез. Элек тә шулай иде, хәзер дә шул юл белән барабыз. Шөкер, кортлар үлде дип зарланучы юк. Бервакыт иртәнге сигезләрдә Чистай юлыннан кайтырга туры килде, машинага кергән агу исенә чыдап булмый. Аны сибүнең үз технологиясе бар бит. Гадәттә, агу 5-6 сәгатьтә очып бетә. Ә менә сыйфаты начар булганының тәэсире ике тәүлеккә кадәр барырга мөмкин. Рапска арзанлы һәм сыйфатсыз агу сибүләре дә бар шул. Нормадан күбрәк куллану куркынычы бар диючеләргә сүзем шул – сатып алган гербицидны беркемнең дә күп итеп сибәсе килмәс. Корт үлгәч, аның кешеләре дә зыяны бар дигән сүз бит. Хуҗалыклар бу мәсьәләгә җитди карасыннар иде, – дип сөйләде безгә Фаиз Динмөхәммәтов.

 

Шул ук вакытта ул кортлар тиз үлә һәм тиз үрчи, көннәр яңгырлы торды, бераз хәл җыярлар әле, дип тынычландырырга ашыкты.

 

Сөйләшү барышында тагын бер проблеманы искә алды ул. Республикада юкә урманын күпләп кисә башлаганнар. Юкә балы исә чын дару, рапс, көнбагыш балына караганда ул бер баскычка югарырак тора ди әңгәмәдәшем. Рапс һәм юкә урманына кагылышлы тәкъдимнәре дә бар.

 

Ниндидер бер закон кирәк иде, шуннан бәлки контроль дигән нәрсә барлыкка килер, штрафлардан курка башларлар. Умартачыларны якларга кирәк. Колхозлар таркалганнан соң, авыл халкы умартачылык белән күпләп шөгыльләнә башлады. Акча эшләү ысулы бу. Эшләре бар, димәк, ашлары бар. Авылны бүген алар да яшәтә, – дип тәмамлады ул сүзен.

 

 

Татарстан буенча Россельхознадзор идарәсенең дәүләт ветеринария күзәтүе бүлеге җитәкчесе Идрис Гатин әйтүенчә, кырга агу сиптерер алдыннан өч көн кала белдерү ясарга тиешләр. Кибет алдында яки башка кеше йөри торган урынга эләргә кирәк, хәзер бөтен кеше социаль челтәрләрдә утыра, авылларның үз төркемнәре бар, шунда хәбәр җибәреп тә кисәтергә була, ди ул.

 

Россельхознадзор башлыгы Сергей Данкверт Казанга килгәч, журналистлар аңардан бал кортларының агуланып үлүенә кагылышлы вазгыятькә аңлатма бирүен сорады. Аныңча, авыл хуҗалыгы министрлыгы пестицидларның кулланылышы өчен җавап бирми. 2010-2011 елгы реформадан соң ул вазифа Табигатьтән файдалану өлкәсен күзәтү хезмәтенә, кулланучыларның хокукларын яклау өлкәсендә күзәтчелек федераль хезмәтенә, шулай ук Дәүләт экология күзәтүенә тапшырылган.

 

– Бал кортлары Курск, Орел, тагын бик күп өлкәләрдә үлә. Шикаятьләр шактый. Шуңа да пестицидларны куллануны Россия Президенты контрольдә тотарга кушты, – диде ул.

 

Язма әзерләнгән вакытта интернетта Авыл хуҗалыгы министрлыгының агрохимикатлар куллану кагыйдәләрен искә төшерүе турындагы хәбәр пәйда булды.

 

Татарстан Республикасы Авыл хуҗалыгы һәм азык-төлек министрлыгы матбугат хезмәте хәбәр итүенчә, «Пестицидлар һәм агрохимикатлар белән куркынычсыз эш итү турында»гы федераль закон нигезендә, шәхси һәм юридик затлар үсемлекләрне пестицидлар белән эшкәртә башлаганчы өч көн алдан язма рәвештә яки массакүләм мәгълүмат чаралары аша бу хакта җирле халыкны, ветеринария хезмәте белгечләрен, шулай ук эшкәртү урыныннан җиде километр радиуста умарталыклары булган гражданнарны һәм компанияләрне кисәтергә тиеш.

 

Шул ук вакытта кулланыла торган пестицидлар эшкәртүнең датасын һәм ысулын, токсик дәрәҗәсен күрсәтергә кирәк. Инструкциядә химикатларның һәр төрен куллану буенча экологик регламент каралган.

Министрлык умартачылардан чәчүлекләрне химик эшкәртү турында матбугат чараларындагы белдерүләргә зур игътибар бирүләрен һәм «тискәре нәтиҗәләрне булдырмас өчен» кирәкле чаралар күрүне сорый.