поиск новостей
  • 28.03 "Ак чәчәкләр кебек..." Кариев театры,18:30
  • 28.03 "Җан Баевич" Тинчурин театры, 18:30
  • 29.03 "Рөстәм маҗаралары" Кариев театры, 13:00
  • 29.03 "Кияүләр" Тинчурин театры, 18:30
  • 30.03 "Кәҗүл читек" Кариев театры, 11:00
  • 30.03 "Тапшырыл...ган хатлар" Кариев театры, 18:00
  • 30.03 ПРЕМЬЕРА "Флешка, рэп һәм мәхәббәт"Тинчурин театры, 13:00 һәм 17:00
  • 31.03 "Шәй-бу, шай-бу" Кариев театры, 18:00
  • 31.03 "Өч аршын җир" Тинчурин театры, 17:00
  • 02.04 Хан кызы Турандык. Тинчурин театры, 18:30
  • 03.04 Гомер буе сине көтәм. Тинчурин театры, 18:30
  • 04.04 Кияү урлау. Тинчурин театры, 18:30
  • 05.04 Гастрольләр: Тайна замка на холме. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 11:00 һәм 13:00
  • 05.04 Гастрольләр: Ханума. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 18:30
  • 06.04 Гастрольләр: Мастер и Маргарита. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 07.04 Гастрольләр: Мелодия коралловых бус. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 09.04 Җилкәнсезләр. Тинчурин театры, 13:00 һәм 18:30
  • 10.04 Синең хакта… Тинчурин театры, 18:30
  • 11.04 Ядәч! Исемдә! Бер гаилә трагикомедиясе. Тинчурин театры, 18:30
  • 12.04 Флешка, рэп һәм мәхәббәт. Тинчурин театры, 18:30
Бүген кемнәр туган
  • 28 Март
  • Ренат Әюпов - режиссер
  • Фирүзә Җамалетдинова - язучы
  • Артур Поляков - мәдәният хезмәткәре
  • Гиоргий Куприянов - дәүләт эшлеклесе
  • Вил Мәһдиев - көрәшче
  • Никах, юбилей,Туган кон,балалар бэйрэмен,торле кичэлэрне алып барабыз.8-4кэ хэтле шалтыратта аласыз.89393453961
  • Чистаидан иорт сатып Алам чистаинын узенэн 89274905164
  • 1 булмэле фатир моселман гаилэсенэ озак вакытка арендага бирелэ ЖК Салават купере. Собственник ( риелтор тугел!!!)89509488227.
  • Сдается 2-х комнатная квартира по ул. Ф.Амирхана порядочной семье на длительный срок. В квартире есть мебель, рядом остановка, магазины, рынок. Только граждане РФ без животных!!! 8-965-584-66-30 собственник.
  • Продаю листы нержавейки 530х630, толщина 3,5мм, запчасти на УАЗ.тел 89178553159.
  • Коттедж төзэргэ кирэк казанда минэм номер 89274905164
  • Баян сатыла. Казан. Тел.:89003238614
  • татар теленең аңлатмалы сүзлеге сатыла, 3 томда, Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1981 ел. тел.8 919 647 47 91
  • Казанда оч булмэле фатирнын залына тэртипле кыз эзлим. Бигичев урамы. Риелторсыз 89600347300
  • Исэнмесез! Бенто тортларга hэм капкейкларга заказлар кабул итэм! Казан шэhэре. 89377708700 Динара.
Архив
 
12.07.2018 Ана теле

Ана теле: Халыкның тел бизәген үзгәртү кирәкме? Арттырып җибәрмибезме?

Язманы гамәли мисалдан башлап китик әле. Радиоәңгәмәдә алып баручы бер авторны тәнкыйть итә, кызып-кызып аның кара ягын тасвирларга тырыша, гадәти сүзләр тәэсире җитмәгәч, телнең сурәт чарасын табып ала: Тырнак астыннан кер эзли, ди (2013, 20 гыйнв).

Аңа табыш, әлбәттә, әмма тыңлаучыга телбизәкне нигезсез куллану тискәре тәэсир итә. Урынсыз үзгәртүләр дә авыр кабул ителә. Менә язманың баш исемендә: Иртә уңмаган кич уңмас (Т.я., 2008, 7 июль); Күңел өтеклеккә риза түгел. Шуңа күрә икенче бер очракта (Иртә уңмаган кич уңмас, кич уңмаган – һич уңмас (Б.г., 2011, 14 дек. М.Нурулла) телбизәкнең тулылыгыннан разыйлык барлыкка килә. 
 
Телбизәкне үзгәртү очракларына юлыгып торабыз. Менә бу мисалларны үзегез бәяләгез әле. Авыз колакта, колак еракта мәкаленә охшатып, Р.Сафин: Авыз –колакта, кызлар кочакта, ди; Күренекле язучы Ф.Кәрими: Чиләгенә күрә капкачы, китабына күрә укучысы, дип язган булган (Бер шәкерт илә бер студент, Казан, 1899, 49 б.); Уеннан – уен (уймак һ.б. вариантлары); Язмыштан узмыш бар; Эшләмәгән – ашый; Карт алаша да буразнаны боза (Т.я., 2012. 19 гыйнв. Баш исеме).Театр кием элгеченнән башлана диләр. Ә Думаны театр түгел дип кем әйтер (З.Кыдашева); Исерек айнымасын, хәерче баемасын дигән әйтемнең киресе булса иде... (Ә.т., 2012, 2 ноябрь). Шулай дип башланган язманың баш исеме “Исерек айныса, хәерче баеса?” дип куелган; Бурычлы үлмәс дигән башисемле язма болай башланып китә: Бурычлы үлмәс дисәләр дә (Т.я., 2012, 1 ноябрь).
 
Мондый үзгәртүләрнең фәнни нигезен төшенү мөһимдер, ягьни процессның тематик, семантик, грамматик. стилистик мотивларын аңлау зарурдыр. Менә кайбер фәнни сәбәби нигезләр: 
 
– фикереңне көчәйтү, тәэсирле, тасвирлы итү өчен телбизәккә өстәмә аңлатма бирү: Яхшылык эшлә дә суга сал, ягъни оныт, кабатлап йөрмә диләр дә бит, нишлисең... Әйтелде инде (Р.Шәяхмәтова. Т.я., 2012, 19 апр.);
 
– телбизәк телбизәкне ияртә, көчәйтә: ...Бу әле аның ихтирамга лаеклы, белемне имам булмавыннан түгел, бары тик сукыр бер тиен кебек чәчрәп чыкмавы – тыйнаклыгы аркасында гына. (И.Сираҗи. Б.г., 2013, 20 март); Яисә: “Җырның ертыгы юк”. Язманың баш исеме. Башлам: Җырның ертыгы булмаса да, кайбер җырларның мәгънәсе күңелләрне айкап сала инде. (М.Газыймова. Б.г., 2013, 27 март); Яисә Мөхәммәт Мәһдиевтән бер эпизод: “Ипи салу ... Нигә “салу”, каян килгән? Тел белгечләре аңлатып бирсәләр иде. Зур сүз бит. Сугыш вакытында яки аннан соңгы авыр елларда халык телендә шундый зур хәбәр йөри иде:
 
-Хәбирнекеләр ипи салып яши...
 
Бу хәбәрнең көчен, куәтен бүгенге нинди төшенчә белән чагыштырып була икән?
 
Ипи салу... Дөньяда иң игелекле, мәгънәле, иҗади бер эш ул.. (Т.я., 2012, 12 ноябрь); 
 
– Миләүшә Галиуллина мәгълүм мәкальне болай үзгәрткән: “Башмагың кысса, дөнья киңлегеннән ни файда дигән кебек килеп чыга инде (М.җ., 2012, 7 сент. “Мин әйттем” рубрикасында). 
 
Телбизәкне үзгәртүнең фәнни нигезләрен ачыклаганда без аларны сөйләм мотивларына таянып үзгәртүне дәлилле дип санаган идек. Мисаллардан күренгәнчә, тропны үзгәртүнең, ягъни куллану шәхсилегенең асылына төшенә башласак, иң башта ул шәхеснең, ягъни С.И.нең 1) яшенә, 2) җенесенә 3) һөнәренә, белгечлегенә, 4) яшәү урынына һ.б. мотивларына карап үзгәртелүен сиземләрбез. 
 
Темасына карап кулланганда (сайлаганда) үзгәртүләр:
 
– төп теманы төрле төсмерләр белән өстәү яисә киметү; мондый төр үзгәртүгә алынганда фәлсәфи, психологик, милли үзенчәлекләрне истә тоту кирәктер. Кайбер мәкаль нигә күп кабатлана? Мәсәлән, Бирим дигән колына чыгарып куяр юлына (А.Юнысова. В.Т., 2008, 13 май); Бирәм дигән колына, чыгарып куяр юлына (Р.Шәяхмәтева); Бирим дигән колына чыгарып куяр юлына (К.Сәгъдәтшин. В.Т., 2012, 20 окт.); Бирермен дигән колына чыгарып куяр юлына (Ф.Яруллин. В.Т., 2013, 1 февр.). Төзелеше ягыннан бик аз гына үзгәртелсә дә мәгънәсе ягыннан бөтенләй диярлек үзгәртелми. Моның сәбәбе мәкальнең эчтәлек хәсияте фәлсәфи актуаль, ягъни тормышчан, өмет белән бәйле булудадыр. Гәрчә кол төшенчәсе инде ерагайган, бүгенге мәгънәсе бик томанлы булса да...;
 
– телбизәкнең төзелешенә бәйле үзгәртүләр: а) кыскарту йә, киресенчә, озайту (сүз, гыйбарә өстәү): Үткәне булганның гына киләчәге бар (Р.Усманова. Өмет (Уфа), 2013, 12 гыйнв.); Үткәне булмаганның киләчәге юк (А.Филиппов. В.Т., 2008, 16 сент.). Үткәнне белмичә, киләчәккә барып булмый (Атлас Гафиятев. Т.я., 2011, 10 дек.).
 
Менә Ирек Шәрипов, сәясәтче, милләтпәрвәр: Кунаклар кил¬гәндә өйдә ызгыш булудан да начар күренеш юк. Казан кунакларны якты йөз белән каршы алырга тиеш (Матбугат.ру) 
 
Мәкальне өстәп, өр-яңасын ясау: Хәрәкәттә - бәрәкәт, җәмәгатьтә булу сөннәт (Матбугат ру). Хәер, бу хакта, шәхси афоризмнарны ясау, үзгәртү турында язмабызда тәфсиллерәк тукталырбыз. 
 
Чир китәр, гадәт китмәс (Радио Татарстан. Марат Әхмәтев. Урысча барган текстта мәкальне татарча әйтте). (2010. 15 апр.);
 
Бу иҗади процессның матбугатта чагылуын даими күзәтеп барганга, моның нәтиҗәләрен фәнни нигездә яктырткан язмаларыбыз моңарчы да бәян ителгәләгән иде. Әйтик, “Ярдәмең берлән синең...” фәнни-публицистик монографиянең бөтен бер бүлеге (“Фикерең яңа – сүзең яңа”, 162–175 б.) сөйләм агышында яңа лексик берәмлекләр – неологизмнар, шул исәптән неофразеологизмнар барлыкка китерү һәм куллануга багышланган иде.
 
Телбизәк иҗатында янә нинди кимчелекләргә, хәл ителмәгән мәсьәләләргә юлыгыла? 
 
 – Күчерелмә мәгънәле берәмлекнең уңаймы, тискәреме төсмерен чамалау – җитди эш. Авария нәтиҗәсендә, үлеме уңаеннан кебек мәгънәсез калька-гыйбарәләрнең ясалып торуы, кисәтүләргә дә карамастан кулланыла бирүе шуңа дәлилдер. Сүзнең уңай һәм тискәре төсмерен тоемлаганда гына тропның уңай–тискәре нечкәлеген тоемлап була. Тырнау – тискәре (юньләп киселмәгән тырнак тәнне тырный; усал мәче тырнады); Троп: күңел тырналды; усал карашы тырнап алды – тискәре троплар; 
 
– Аеруча мәгънә төсмере бозылуга игътибар итәргә кирәк. Тропның да мәгънә төсмерен нечкә тоемлау сорала: Мәсәлән, үлән белән чирәм буталуына мисал китергән идек инде. Янә: “Әсәдуллиннар йорты янәшәсендә сукмакта чирәм үсми, балалар, оныклар әниләренең, әбиләренең хәлен белеп торалар (Т.я., 2009, 1 окт. К.Гомәрев). Монда “үлән басмый” сорала кебек. Кеше күп йөргәнгә генә түгел, башка сәбәптән дә чирәм үсмәве ихтимал бит, мәсәлән, асфальт булганга, күләгә төшкәнгә...; 
 
 – Күчерелмә мәгънәнең нечкәлекләрен тоемлап бетермәүгә тагын мисаллар: Миңа калса, субсидияне кешеләрне кәгазь боткасында йөздермичә, документ тапшыру чиратларында интектермичә, бүтән ысул белән бирергә дә мөмкин иде (Җ.Харисов. Т.я., 2012, 18 сент.). Безгә ишелеп төшкән хәсрәтне күтәрештеләр (Т.я., 2012, 13 окт.). 
 
– Фразеологизмнарны урынсыз “ватып”, зәгыйфләп” азаплау очракларына тагын мисаллар: “Бераз теге зәм-зәм суын каптымы, гүпчим бетте Имамың: холкын ташка үлчә...” (С.Т., 1982, 15 май. Н.Хәсәнев); ”Кайбер дин, ислам дип җан атучыларның “алмалары да алмагачларыннан шактый ерак тәгәрәгәнен” күреп, сүз ката калсаң...” (Т.я., 2011, 13 дек. Р.Шәяхмәтева). 
 
Хәтта фразеологизм, мәкальләр эчендәге төшенчәләрне бутап алыштыру кебек үтә тупас хаталарга да юл куела: бер кисмәк бал урынына бер мичкә бал... (Яңа гасыр радиосы); “Чебен очкан тавыш та ишетелми” тәмам телбизәк булып бетмәгән, ә аны инде “үзгәртәләр” – “чебен дә очмый”, ди концертны алып баручы. 
 
Аңлашылса кирәк, журналист текстында телбизәк куллану өлкәсе – иҗади осталыкның барыбыз да өйрәнергә тиешле ифрат җаваплы, катлаулы һәм мавыктыргыч бер тармагыдыр. Шушы кыйблада гасырлар буена тупланып килгән тәҗрибәбез бар, һәм шул хәзинәне ниндиерәк юллар белән хәрәкәткә китерү турында уйлану үзенә бер темадыр.
Илдар НИЗАМОВ,
филология фәннәре докторы.

 


---
Матбугат.ру
№ --- | 12.07.2018
Матбугат.ру печать

▲ Өскә
Матбугат-инфо
Матбугат.ру
Ватаным Татарстан
Шәһри Казан
Бердәмлек
Рәшит Ваһапов фестивале
Камал театры
Тинчурин театры
Татар дәүләт филармониясе
Ирек мәйданы
Татарстан яшьләре
Кариев театры
Идел
Өмет
Татарстан китап нәшрияты
Милли Музей
Шаян
Татаркино
Ханский дом
Татар телен һәм ТР яшәүче халыклар вәкилләренең<br />туган телләрен саклау, үстерү мәсьәләләре комиссиясе
«Элита»