Флюра Илдарханова: "Биш парның дүртесе аерлыша" (СӘБӘПЛӘР)

 

 

— Русиядә 2007 ел — Гаилә елы дип игълан ителгән иде. Республиканың беренче Президенты Минтимер Шәймиев белән ул чактагы Премьер-министр Рөстәм Миңнеханов: “Ил күләмендәге кебек, республикада да гаилә хәлләре бик катлауланды, гаиләләр таркала, балалар аз туа, безгә шушы мәсьәләләрне фәнни яктан өйрәнүче бер үзәк кирәк”, — дигән тәкъдим әйттеләр. Шулай итеп, Татарстан Фәннәр академиясе карамагында Гаилә һәм демография үзәге оешты.

 

— Ун ел эшләү дәверендә гаиләләрне һәм гаилә төзергә җыенучыларны төрле яктан өйрәндек һәм өйрәнәбез. Социаль, матди хәлләреннән алып, дингә, телгә, БДИ бирүгә мөнәсәбәткә кадәр. Әйтик — аерылышулар. Гаиләләр таркалуга беренче сәбәп — эчкечелек, икенчесе хыянәт дип фаразлаган идек, ә тикшерү бөтенләй бүтән нәтиҗә күрсәтте. Аерылышкан ирләрнең һәм хатыннарның күбесе “бер-беребезне аңламадык” дип җавап бирделәр. Кайберләре хәтта бер ел да яшәми, “холыкларыбыз туры килми, берберебезне аңламыйбыз” диләр дә, аерылышалар. Элек өйләнешкән апалар, абыйлар иллешәр-алтмышар ел ничек аңлашып яшәделәр икән соң? Аерылышуга китергән икенче сәбәп — матди кыенлыклар, өченчесе — хыянәт, дүртенчесе — эчкечелек һәм бишенчесе — туганнарның гаилә эшенә тыкшынуы.

 

Гаилә корган яшьләр ни өчен аңлашып яши алмый, холыклары нигә туры килми дип җентекләп өйрәнә торгач шул ачыкланды: бик катлаулы туксанынчы еллардан соң гаиләдә бердәнбер бала булып тулы бер буын үскән. Аларның дүрттән бере диярлек әниләре белән генә, йә рәсми рәвештә өйләнешмичә яшәүче гаиләдә үскән балалар.

 

Ягъни, күбесе — гаилә корырга, кем өчендер җаваплылык алырга әзер булмаган, матур үрнәк күреп үсмәгән яшьләр.

 

 

— Әйе, яшь гаиләләргә эзлекле ярдәм кирәк. Элек җиңелрәк иде. Беренчедән, дәүләт чират буенча бушлай фатир бирә, икенчедән, кредитлар бик арзан иде. Мин кияүгә чыкканда икебез дә студент идек. Фатирга барлык җиһазны, хәтта балаларга пианиноны да кредитка алдык. Ә хәзер бала үстерү бик кыйммәткә төшә. Балалар бакчасына түләүне генә алсак та, бер балага аена — өч, ике балага алты мең сум түләргә кирәк. Унбиш мең сум хезмәт хакы алучы әти яки әни кешенең ярты акчасы диярлек бакчага түләргә китә дигән сүз. Элек мин 120 сум хезмәт хакы ала идем, бакчага түләү 10 сум иде. Аннан соң хәзер азык-төлек бик кыйммәт. Мин балалы гаиләләргә соцпакет — иң кирәкле ашамлыклардан торган азык-төлек җыелмасы бирергә кирәк дип саныйм. Әле күптән түгел бер әти кеше белән сөйләшергә туры килде. “Өч балабыз — кызыбыз һәм игезәк малайларыбыз бар, хатын балалар белән өйдә утыра, хәзер кызыбызга өч тулганны көтәбез, ул бакчага китәчәк, ә малайларга әлләни ярдәм юк, яшәү шулкадәр кыйммәт, тормышны тартуы бик авыр”, — дип әйтеп торды. Чыннан да, балалар үстерүче парларга җиңел түгел. Күбесенә әти-әниләре булыша. Яшь гаилә өчен иң төп мәсьәлә — торак. Әле Пенсия фондыннан яңа гына мәгълүматлар килде: республикада ана капиталы алучы гаиләләрнең 80 проценты диярлек ул акчаны торак ипотекасын түләүгә тоткан. Шулай ук “Яшь гаилә” дип аталган торак программасын дәвам итәсе, җәелдерәсе иде. Бюджет өлкәсендә эшләүче яшьләргә социаль ипотека программасы бар-барын, әмма, процентлары аз булса да, балалар үстерүче яшьләргә аны түләү дә бик авыр шул.

 

Дөрес, соңгы вакытта дәүләт яшьләргә ярдәмне сизелерлек арттырды. Русия президенты Владимир Путинның быелдан беренче балаларын табучы әниләргә яшәү минимумы күләмендә акча түләргә дигән карары — искиткеч зур ярдәм. Димәк, безнең республикада быелдан беренче балаларын табучы әниләр балаларына яшь ярым булганчы ай саен 8 мең 490 сум акча алып торачаклар дигән сүз.

 

— Илдә халык саны кими, гаиләләрнең күбесе бер генә бала үстерә башлагач, икенче балаларын тудырган гаиләләргә “ана-гаилә капиталы” бирү турында карар чыкты. Гаиләләрне ныгытуда да, балалар санын арттыруда да бу “капитал” бик зур роль уйнады. Билгеле, баланы ул акча өчен генә тудырмыйлар инде, бала — мәхәббәт җимеше, нәсел дәвамчысы бит ул. Ә капитал — шул “җимеш”не үстерүдә зур ярдәм. Русиянең Хисап палатасы рәисе Татьяна Голикова ана капиталын барлык гаиләләргә бирергә тәкъдим итә. Тормышка ашса, бик яхшы булыр иде. Тәкъдим-теләкләр күп ул, әмма дәүләт казнасы да төпсез түгел шул.

 

 

— Республика Президенты Рөстәм Миңнехановның әлеге карары — яшьләргә шулай ук бик зур ярдәм. Ләкин инде бер киткән кызларны авылга ничек кайтарырга... Авыл кызларын әниләре: “Мин интегеп яшәдем, гомер буе сыер саудым, син дә интекмә”, — дип шәһәргә куа. Кызларга шәһәрдә җиңел түгел: яшәү кыйммәт, укырга, эшләргә кирәк, ләкин алар барыбер авылга кайтмыйлар. Хәлләр үзгәрер дип ышанасы килә, билгеле. Ничек кенә кызык, сәер яңгырамасын, азык-төлек белән тәэмин итеп торган кебек, балалар, ягъни кеше белән дә илне гомер-гомергә авыл баетып торды.

 

Элек авылларда унышар бала үстерәләр иде. Беркөнне күп балалы гаиләләр турында кызыксындым, сигез бала үстерүчеләр Мамадышта күп, Казанда, Чаллыда һәм Түбән Камада бар. Бүтән районнарда — юк. Ун балалы гаиләләр нибары икәү — Казанда һәм Чаллыда. Биш балалы гаиләләр бар әле, республикада 772 гаилә бишәр бала үстерә. Шунысы кызык һәм кызганыч, тикшеренүләр күрсәткәнчә, хәллерәк саналган (гомуми айлык керемнәре 20 мең сумнан артык) гаиләләрнең күбесе бер бала белән чикләнергә, ә аз керемлеләр (айлык керемнәре 10 мең сумнан азрак) дүрт һәм күбрәк бала табарга тели. Шулай ук югары белемле парларның шактые бер бала үстерсә, урта-махсус белемлеләр ике, өч, дүртәр бала үстерә.

 

 

— Авыл ир-егетләре арасында бик кызыклы тикшеренү үткәрдек. Проблема шунда — авылдан киткән кызлар яшәргә дип кире әйләнеп кайтмыйлар. Ә егетләр китсәләр дә, шәһәрдә йөриләр-йөриләр дә, кабат кайталар, чөнки, тикшеренүләр күрсәткәнчә, ирләргә туган нигез, әти йорты, нәселне дәвам итү — иң югары кыйммәт, изге бурыч, төп вазыйфа. Туган нигез хатын-кызлар өчен дә кадерле анысы, әмма йортны ир-егетләр салырга тиеш бит. Егетләрнең күбесе туган якларына кайта, йорт сала, өйләнә. “Өйләнергә нинди хатын кирәк соң сезгә?” — дип сорадык без алардан. “Чибәр булсын, мәрхәмәтле, гаилә җанлы, балалар ярата торган булсын, мин эштән кайтканда елмаеп каршы алсын”, — диләр. Элек авылда яшисе хатын-кызга “эш сөючән, яхшы хуҗабикә булсын” дигән таләпләр куела иде. “Авыл кәләшләренә таләпләр нигә кинәт үзгәрде икән?” — дип сорадым. “Керне — машина, савыт-сабаны машина юа, сыерны аппарат сава, көнкүрештә кирәкле барлык техника, бөтен нәрсә бар, бары тик әйбәт, кешелекле хатын гына кирәк”, — диләр.

 

— Әйе, без ул проблеманы өйрәндек, гаилә фермалары турында китап та чыгардык. Татарстанда 700ләп гаилә фермасы бар. Уртак эш башкару — гаиләне ныгыта. Мондый гаиләдә ир белән хатынның вак-төяккә ызгышырга вакыты калмый, алар бер-берләренә ярдәм итәргә атлыгып торалар, балалары тәрбияле, төпле, эш сөючән, вакыт, акча кадерен белә торган булып үсә. Өч ир бала үстерүче фермер белән сөйләшкән идем: “Ма лайларымның икесе читкә китсә дә, берсе булса да минем эшне дәвам итә чәгенә ышанам — кечке нәдән күреп, белеп үскәч, бу эш аларның җаннарына якын инде”, — дигән иде. Шундый эшчән, булдыклы гаиләләр күбрәк булсын иде.

 

— Юк, андый аерым тикшеренү үткәрмәдек, шуңа бу хакта нидер әйтә алмыйм. Моннан егерме еллар элек, Татарстан мәгариф һәм фән министры урынбасары булып эшләгәндә, кайбер авылларда гаиләләре белән эчүчеләр барын белә идем. Яман гадәтләр авылларга да үтеп керде шул.

 

Өйләнү, аерылышу, рәсми теркәлмичә яшәү, ятим балалар, гаиләләрне ничек саклап калу турында уйладык-уйладык та, элекке татар мәгърифәтчеләренең хезмәтләрен ачып карарга булдык. Габдулла Бубыйның “Хатыннар” дигән әсәрен укып, хәйраннар калдык: кыз кеше, хатын, ана, каенана, әби нинди булырга тиеш — барысы да шулкадәр нечкә итеп, җентекләп аңлатылган — укы, өйрән, файдалан. Ризаэтдин Фәхретдиннең “Гаилә”, Каюм Насыйриның “Тәрбия”, Закир Кадыйриның “Кызлар дөньясы”, җырчы Мәрьям Рахманкулованың әтисе белән абыйсы Габделмән белән Солтан Рахманкуловлар иҗат иткән “Безнең ватан” хезмәтләре — искиткеч табыш, хәзинә. “Гаилә — милләт нигезе” проекты кысаларында без бу хезмәтләрне биш томлык итеп бастырып чыгардык. Каюм Насыйриның гарәпчәдән татарчага, аннан русчага тәрҗемә ителгән “Тәрбия” әсәрен хәтта инглиз теленә дә тәрҗемә иттек. Хәзер социологлар, психологлар, педагоглар баш ваткан нәрсәләр турында бу язучылар инде күптән барысын да язганнар, тәфсилләп аңлатканнар, бүтән берни уйлап чыгарырга, калын-калын китаплар язарга кирәкми. Без аларны электрон вариантта мәктәпләргә дә тәкъдим итәргә уйлаган идек, әмма Мәгариф һәм фән министрлыгы нигәдер битарафлык күрсәтте.

 

 

— Әйе, никахларын рәсми теркәтмичә бергә яшәүчеләрне өйрәндек. Яшьләрнең 37 проценты шул рәвешле көн күрә. “Яшәп карыйк әле, торсак торып китәрбез дә өйләнешербез, юк икән — икебез ике якка чыктык киттек булыр” дип уйлыйлар. Яки мәчеттә никах укыталар, чиркәүдә тиешле гыйбадәтне үтиләр дә, шул җиткән дип яши бирәләр, загска барырга ашыкмыйлар. Бу оешып килүче гаиләне рухи яктан ныгыту гына, әмма бер түбә астында яшәүче бу ике кеше дәүләт алдында гаилә дип санала алмый һәм мин мондый тормыш әхлак кысаларына сыймый дип саныйм. Шунысы кызык: яшьләр үзләре рәсми өйләнешмичә яшәүне хупламыйлар, гаеп итәләр — “начар күренеш”, “ышанычсыз”, “тотрыксыз тормыш” дип бәялиләр, ә үзләре шулай яшиләр... Аннан мәктәп укучылары һәм студентлар арасында тикшерү үткәрдек: алар гаилә тормышын ничек күрәләр? Мәктәп укучылары “энем йә сеңлем, абыем яки апам булсын иде” диләр — туганнарга ихтыяҗ бар, якын кеше барыбер кирәк, шуны үз “җилкәләрендә” аңлап: “Үскәч, гаилә коргач, ике-өч балам булачак”, — дип язалар.

 

Студентлар арасында үткәрелгән сораштыру аларның гаилә коруга бик сак карауларын күрсәтте. Аларның теләкләре, хыяллары мондый: башта вузда укырга, бер-ике диплом алырга, аннан карьера ясарга, сәяхәт итәргә, фатир һәм машина алырга, аннан соң гына гаилә корырга һәм балалар үстерергә.

 

Чыннан да, аларның планнары загс мәгълүматларында да чагыла: элек кызлар 18-24 яшькәчә кияүгә чыксалар, хәзер 24-28 яшьтә чыгалар, ә егетләр 30-38 яшьтә өйләнә. Ягъни, гаиләләр “картая”. Балаларны соң табалар. Элек 18 яшьтән 24 яшькә кадәр тапсалар, хәзер күбесе 24 яшьтә һәм аннан соң таба, 32-42 яшьтә тудыру да нормага әйләнде. Җиде кат үлчәп, бер кат кисү күзәтелә: “үстерә алырбызмы, укытып, кеше итеп булырмы” дип, һәрьяклап уйлап-исәпләгәннән соң гына бала тудыралар. Уйлап эш итүләре яхшы анысы, әмма яшь барган саен саулык какшый бит.

 

— Моннан егерме еллар элек мин яшьләрдән: “Гаилә корганда кем ярдәменә ышанасыз?” — дип сораган идем. Иң элек дәүләткә ышануларын әйттеләр, аннан әти-әниләренә, аннан соң гына үзләренә. Биш ел элек яшьләргә шул ук сорауны бирдек, ә җаваплар инде үзгә иде: иң элек үзләренә ышануларын әйттеләр. Мин моңа бик куандым, чөнки бу бик дөрес, үзеңә генә ышанырга кирәк. Аннан әти-әниләренә, аннан соң гына дәүләткә ышануларын әйттеләр. Гәрчә, хәзер дәүләт яхшы ук ярдәм итсә дә.

 

Аннан яшьләр элек “гаилә кору өчен иң төп шарт — мәхәббәт” дисәләр, хәзер барысы да диярлек “бер-береңне хөрмәт итәргә кирәк” дигән шартны беренче урынга куя. Мин алар белән килешәм: һәркем үзен хөрмәт итүләрен, аңлауларын тели. Гаиләне дә бербереңә ярдәм итү, аңлашып яшәү, авыр чакта терәк, юаныч булу өчен төзисең бит инде. Шулай ук яшьләрнең күбесе үз гаиләсен әтиәнисе үрнәгендә төзергә, шундый мөнәсәбәттә яшәргә уйлый.

 

— Алай гына да түгел, һәр биш гаиләнең дүртесе таркала. Күбесе беренче биш ел эчендә аерылыша. Биш ел яшәсә, гаилә яшәп китә. Аерылышуга гаризаны күбесенчә хатын-кызлар бирә. Аерылышкан парлар арасында сораштыру үткәргәч, аларның өчтән беренең “баланың тулы гаиләдә үсүен телим”, “бәлки җайланып китәр әле”, “мин хатынымны (иремне) һаман яратам бит” дип, гаиләне саклап калырга омтылганнары ачыкланды. 41-55 яшьлекләр арасында аерылышуның төп сәбәбе — эчкечелек. Аерылулар элек тә булган ул һәм бу сан һаман арта барган: 1960 елда 100 парның 12се, 1985 елда — 41е, ә 2005тә инде 57се аерылган. 2009 елда 100 гаиләнең инде 58е таркалган. Хәзер бу сан тагын да зур. Гаилә таркалу — бала ятим калу дигән сүз бит әле ул. Русиядә ел саен 500дән 1 миллионга якын бала әтисез яки әнисез кала. Бүгенге көндә инде 10 миллион бала тулы булмаган гаиләдә яши.

 

 

— Әйе, соңгы вакытта татарларның татарлар, русларның руслар, чувашларның чувашлар белән гаилә коруы күзәтелә башлады. Бу диннең торгызылуы, көчәя баруы белән аңлатыла, егетләр, кызлар гомер юлдашлары белән бер генә диндә булырга телиләр.

 

Гомумән, хәлләр ничек кенә аяныч күренмәсен, соңгы вакытта гаиләгә карашның әкренләп үзгәрүе сизелә башлады. Дәүләт тә ярдәм итү юлларын эзли, булыша. Җәмгыять тә бик активлашты, халык хәзер проблемаларга битараф түгел. Бик тату яшәүче, акыллы балалар үстерүче үрнәк гаиләләр шактый. Миңа мәктәп укучыларының: “Гаиләне син ничек сурәтләр идең, синең өчен нәрсә ул?” — дигән сорауга биргән җаваплары бик ошаган иде: “Гаилә — иң тыныч, рәхәт, уңайлы, ышанычлы җир ул”, — диделәр. Чыннан да, гаилә хуҗа да, хуҗабикә дә, балалар да яратып, ашкынып кайта торган, һәркемгә игътибар, хөрмәт күрсәтелүче җылы, якты, тәртипле, рәхәт оя булырга тиеш.