"Аны хатыны, балалары күңел­ләреннән сызып ташлаган"

Эш дәверендә тәртәгә типкәләп алган вакытлары да булгалады. Үстергән ашлыгын элеваторга тапшыра алмыйча азапланып йөргән чагында: “Дәүләткә кирәкмәгән ашлыкның миңа да кирәге юк”, – дигән сылтау белән бер олау йөкне партия өлкә комитеты бинасы алдына аударуы, Казанның Мәскәү базарында ит сатарга урын таба алмыйча иза чиккәндә, бер капчык итне газета-журнал нәшрияты бинасы янында калдырып китүе көтелмәгәнрәк хәл булган иде.

 

Күгәйдә өйләре янганнан соң, берничә катлы йорт җит­кер­де. Тирә-як авылларда яшәү­челәр, аны карау өчен, махсус килде. Дамир эшләде дә эшләде. Нәрсәгә дә булса төртелеп калса, гаиләсе белән бергәләп пикетка чыгарга, Мәскәүгә кадәр барып җитәргә дә күп сорамады. Буй-сыны Аллага шөкер, тавышы көр – үзенә җәлеп иттерә белә иде ул. Көне-сәгате белән дөньяны җи­мереп ташлардай кыланган чак­лары да булды. Әмма дөнья дигәннәре дә ул теләгәнчә генә түгел икән шул, аның гамәлләре хуплау тапмый башлады: көн­нәрдән бер көнне аның акылына зыян килгән, дип психик авырулар хастаханәсенә салдылар. Башта Яшел Үзәндә, аннан Казан­ның Сеченов урамындагы хас­таханәдә 12 ел дәва алды. Шунда ул, үзе дә сизмәстән, алтмыш яшен тутыра. Гаилә­сеннән котларга килүче булмый, гомумән, аны хатыны, балалары күңел­ләреннән сызып ташлаган була инде. Хатыны белән алар 1992 елда рәсми рәвештә аерылышкан, өрлектәй ике улы фа­җигале төстә бакыйлыкка күч­кән чор бу. “Улларының мәк­тәп еллары хакында мин һич начар сүз әйтә алмыйм, – дип хәтер яңартып алды элеккеге мө­гал­лимә, – тырышып укыдылар, яр­дәмчел булдылар. Әти­лә­ре­нең дә тырышлыгы турында кат-кат язсаң да артык булмас”.

 

Ләкин, ни генә дисәк тә, аны белүчеләр аңа карата бертөрле генә фикердә түгел. Берничә генә көн элек Күгәйдә булганда да шуңа инандык. Әйтик, хуҗа­лык җитәкчесе Ирек Хәйрул­лин­ның ни-нәрсәгә басым ясавы һич аңлашылмады. Ул, мең сәбәп табып, Дамирга кагылышлы әң­гә­мәдән читләшү җаен гына эзләде, кирәксә-кирәкмәсә дә телефоннан сөйләшкән кыяфәт чыгарды, ахыр чиктә: “Мин биш минуттан һичшиксез киләм”, – дип ышандырды да машинасына утырып җилдерде. Без исә сә­гать ярым аны көттек, җитәкче әйтерсең лә җир ярыгына төшеп югалды, кесә телефоны сүн­дерелгән булып чыкты.

 

Норлаттагы полиция бү­ле­ген­дә Илшат Сәләхиев та әңгәмә корудан катгый рәвештә баш тартты: “Район эчке эшләр бү­ле­ге җитәкчесеннән рөхсәт булмый торып, мин берни дә сөй­лә­мим”, – диде. Район эчке эшләр бү­легендә исә җитәкчегә алдан язылырга кирәклеген искәртте­ләр. Болар барысы да – сөйләшү­нең Дамир Мөхәм­мәтшинга мө­нәсәбәтле булуын абайлаганнан һәм аның үзен шәйләгәннән соң булган хәлләр. Хәер, Дамир Мө­хәм­мәтшин моңа күнеккән инде. “Нишләп сөйләшеп вакыт әрәм итсеннәр, мин җүләр ич”, – диде ул.

 

Нихәл итмәк кирәк: теләми­ләр икән, мәҗбүриләп булмый. Дамир Мөхәммәтшин да менә шуңа аптырый: кайда гына булса да, тизрәк аннан котылу ягын карыйлар. Психик авыру белеш­мәсе бар: аны санга сукмау өчен менә шул җитә. Югыйсә һәммә­без кебек ул да – кеше: һава сулый, табигатьтә була, төрле чараларда да катнаша, урамда да, автобуста да йөри, пенсия дә ала.

 

Пенсия димәктән, ни хик­мәт­тер, хастаханәдән чыгуына, тору урынының адресы үзгәртелгән була. Ни өчен, кем эше – моны Ходай үзе генә белә. Әлбәттә инде, Дамир бу башбаштаклык бе­лән килешми һәм паспорт алыштырудан баш тарта. Бу хикмәтнең очына-кырына чыга алмыйча, озак азаплана. Хәзер инде адресы элеккечә, паспорты да яңа, октябрь аеннан пенсия дә ала башлады. Шулай да алты елның өч елына гына пенсия исәплә­нәчәк икән, законы шундый, дип аңлатканнар. Пенсия алуга ук, иң беренче итеп ул әҗәтләрен тү­ләүгә керешкән. Шул исәптән шәхсән минем үземә дә бурычын артыгы белән кайтарды. Мин белгән башка иптәшләрне дә озакламый шушы шатлык көтә.

 

...Бер улын әле дә мактарлыгы бар: авылдагы мәчет төзе­ле­шенә акчалата ярыйсы гына өлеш керткән ул. Авылдашлары аңа рәхмәт җиткерә, шул ук вакытта: “Шул акчага әтисенә торыр урын хәстәрләгән булса, яхшырак булыр иде”, – дигән фи­керләрен дә бик ачык итеп әйтә. Бу фикер белән килешмичә һич мөмкин түгел: яхшымы, начармы әти – әти инде ул. Әти кеше хәзер­гә кем яхшы чырай күрсәтә шунда кунып йөри. Яшел Үзән­дәге бер игелекле гаиләдә ышык табуына да – өч ел. Ху­җабикә аш-судан өзми. “Да­мирның гаи­ләсен мин байтактан беләм. Алар­­ның үзара мөнәсә­бәтләре әйбәт иде, – дип сөйләде ху­җа­бикә Фирая апа. – Нәрсә булды – һич башыма китерә алмыйм”. Хәзер инде менә Дамирга Фирая апалардагы рәхәт­лекнең дә чиге булырга тора. Яшәп торырга урын би­рү­че­ләрнең туганнары кайтырга тиеш икән. Кышка кер­гәндә Дамир кайда урын табар – билгесез. Үзе төзегән мәһабәт йортка аны якын да китермиләр.

 

Шул йорт яныннан узганда, Дамир Мөхәммәтшинның үксеп-үксеп елавының без шаһиты идек, туктата алмадык. Капка төбендәге, ишегалдындагы техникадан да җилләр искән. Хәзер инде төгәл генә әйтү дә кыен: үзенең фаразлавынча, утильгә дә тапшырганнар, хуҗалыкка да биргәннәр булса кирәк. Аның фермер буларак, җирләре дә байтак кына иде: Норлат белән Күгәй арасындагы ун гектарда, үзе әйтмешли, 18 ел инде бары тик чүп үлән генә үсә. Әнисе исемендәге биш гектар җир әйтерсең лә бөтенләй булмаган да, аның язмышы шактый серле. Авылга борылуга ук, әллә кайдан җәлеп итеп торучы берничә катлы йорты белән дә шундый хәл: хуҗасы исән-сау, әмма капканы ачучы юк, керә-нитә калса, шундук полициягә хәбәр итәләр.

 

Йорт-җире, балалары булган әти кеше билгесезлектә көн күрергә тиешме? Ул кибетләрдә бозыла башлаган ризыкларны сорап алуын да, ара-тирә чүп савытларында казынуын да яшерми. Әлеге дә баягы шул: җүләргә барысы да килешә.

 

...Машинада радиоалгычтан “Рамай” яңгырады. Көтмәгәндә-уйламаганда, Дамир да җырга кушылды. Тавышы моңлы. “Җи­ңел булып китте әле, – диде ул. – Әллә көнозын җырлап кына утырырга инде. Хәзер җүләр диләр, шулай була калса, мине шыр җүләр, диячәкләр инде. Җүләр дигән сүзне күтәрәсе килми бит. Җүләр булсам, мине бүлнистән чыгармаслар иде. Ходай биргән гомеремне (хәзер миңа – 70 яшь) матур гына яшәп бетерәсем ки­лә. Мине аңлардай, бер-бе­ре­безгә терәк булырдай тормыш иптәше эзлим. Уртак тел тапканда, мөл­кәтемне дә аңа яздырырга әзер­мен. Озакка сузмастан, Күгәйгә (Яшел Үзән районы) минем исем­гә хат юлласагыз иде. Хатның заказлы булуы шарт. Беләсезме, яңадан тормыш корып, үз йортымда үзем­чә, ке­шечә яшисем килә. Бу теләк Ходай Тәгаләнең амин дигән сә­гатенә туры килер, дип уйлыйм мин”.

 

Без исә авыл халкының да күпчелеге шул фикердә булуына тәмам ышандык.