поиск новостей
  • 29.03 "Рөстәм маҗаралары" Кариев театры, 13:00
  • 29.03 "Кияүләр" Тинчурин театры, 18:30
  • 30.03 "Кәҗүл читек" Кариев театры, 11:00
  • 30.03 "Тапшырыл...ган хатлар" Кариев театры, 18:00
  • 30.03 ПРЕМЬЕРА "Флешка, рэп һәм мәхәббәт"Тинчурин театры, 13:00 һәм 17:00
  • 31.03 "Шәй-бу, шай-бу" Кариев театры, 18:00
  • 31.03 "Өч аршын җир" Тинчурин театры, 17:00
  • 02.04 Хан кызы Турандык. Тинчурин театры, 18:30
  • 03.04 Гомер буе сине көтәм. Тинчурин театры, 18:30
  • 04.04 Кияү урлау. Тинчурин театры, 18:30
  • 05.04 Гастрольләр: Тайна замка на холме. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 11:00 һәм 13:00
  • 05.04 Гастрольләр: Ханума. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 18:30
  • 06.04 Гастрольләр: Мастер и Маргарита. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 07.04 Гастрольләр: Мелодия коралловых бус. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 09.04 Җилкәнсезләр. Тинчурин театры, 13:00 һәм 18:30
  • 10.04 Синең хакта… Тинчурин театры, 18:30
  • 11.04 Ядәч! Исемдә! Бер гаилә трагикомедиясе. Тинчурин театры, 18:30
  • 12.04 Флешка, рэп һәм мәхәббәт. Тинчурин театры, 18:30
  • 13.04 Яратам! Бетте-китте! Тинчурин театры, 17:00
  • 14.04 Полиционер. Тинчурин театры, 17:00
Бүген кемнәр туган
  • 29 Март
  • Шәкүр - җырчы
  • Рөстәм Абязов - дирижер
  • Илфат Фәйзрахманов - журналист
  • Мөхәммәт Сабиров (1932-2015) - дәүләт эшлеклесе
  • Айгөл Хәйри - җырчы
  • Ринат Хәйретдинов - көрәшче
  • Никах, юбилей,Туган кон,балалар бэйрэмен,торле кичэлэрне алып барабыз.8-4кэ хэтле шалтыратта аласыз.89393453961
  • Чистаидан иорт сатып Алам чистаинын узенэн 89274905164
  • 1 булмэле фатир моселман гаилэсенэ озак вакытка арендага бирелэ ЖК Салават купере. Собственник ( риелтор тугел!!!)89509488227.
  • Сдается 2-х комнатная квартира по ул. Ф.Амирхана порядочной семье на длительный срок. В квартире есть мебель, рядом остановка, магазины, рынок. Только граждане РФ без животных!!! 8-965-584-66-30 собственник.
  • Продаю листы нержавейки 530х630, толщина 3,5мм, запчасти на УАЗ.тел 89178553159.
  • Коттедж төзэргэ кирэк казанда минэм номер 89274905164
  • Баян сатыла. Казан. Тел.:89003238614
  • татар теленең аңлатмалы сүзлеге сатыла, 3 томда, Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1981 ел. тел.8 919 647 47 91
  • Казанда оч булмэле фатирнын залына тэртипле кыз эзлим. Бигичев урамы. Риелторсыз 89600347300
  • Исэнмесез! Бенто тортларга hэм капкейкларга заказлар кабул итэм! Казан шэhэре. 89377708700 Динара.
Архив
 
24.10.2017 Ана теле

Ана теле: ”Алынма. Сөйләмеңә аласыңмы?” (ДӘВАМЫ)

Үткән язмада без: “Алынма киләчәктә дә тел күренеше булсын, ягъни телне баету чыганагы булуын дәвам иттерсен өчен аныћ халыкның, милләтнең көндәлек куллануында, сөйләмендә булуы зарур”, дидек.

Куллану дигәндә без бу төр берәмлекләрнең аңлашу-аралашуның, ягъни сөйләм оештыруның барлык өлкәләрендә: әйтүдә һәм язуда, әдәби, фәнни, иҗтимагый-публицистик, рәсми, эпистоляр һәм башка фикерләү рәвешләрендә җәлеп ителүен күз алдында тотабыз. Бүген алынма шул даирәдә, шул киңлектә кулланыла да. Халкыбыз, милләтебез бүтәннәр белән күршедәш булганга да (урыс, мари, чуваш, удмурд, башкорт һ.б.), тарихи, икътисадый, мәдәни, дини багланышлар аркасында да (төрки телләр, гарәп, француз, инглиз, немец, венгер, фин һ.б.телләр белән) табигый рәвештә “тел һәм лөгать алмашып” яши. Безнең телнең бүтәннәрнекен аңлау, өйрәнү, үзләштерү һәм еш кына кабул итү өчен сәләте, мөмкинлекләре бар.

Халкыбызның исә чит телләр белән кызыксынуга, өйрәнүгә, үзләштерүгә сәләте дә, белем-мәгълүматы да, меңнәрчә елларга киткән тәҗрибәсе дә җитәрлек. Яңалыкка омтылуы, неологизмнарны тану, үзләштерү өчен белеме, рухый-әхлакый әзерлеге дә бар. Алынманы сөйләмгә җәлеп итүнең уңай якларын көндәлек яшәешебездә тоеп торабыз. Алынма төрле стиль, жанрларда кулланыла. Халык авыз иҗатында алар мулдан. Мәсәлән, халык җырларында: пакус, нужа, эшләпә, мижа, буразна, пароход, амбар, лимун, прәшкә, ызбруй, гармун, машина, куласа, пирчәтке, ызба, самовар, аэроплан, дисәтинә, кәрзин, апельсин, виноград, жәлләү, эрәт, пальтә, кипкә, фабрик...; Алынманы матур әдәбиятта махсус файдалану үрнәкләре очрый.

М.Мәһдиев әсәреннән: “ Барысы да көйле, җайлы барганда сак булырга кирәк: тәгәрмәчләрдән, каешлардан, шкивлардан, шестернялардан торган тормыш дигән катлаулы машинаның көйле генә эшләп утырганда, син бер дә уйламаган, шикләнмәгән бер шестернясының кинәт кенә теше сына. Барысы да көйле дип ышанып ваемсыз йөрүне тормыш гафу итми. (К.у., 1976, №10, 27 б.); Алынма гади сөйләмне тагын да җанландыра: “Нишләргә? Материалы нинди, эше шундый дип тәп-ләп эшләп китәргәме? (Г.Низаметдинева. С.Т., 1986, 10 окт.). Шул ук вакытта алынмалар фәнни категория буларак та, куллану өчен дә катлаулы берәмлек, дигән идек. Капма-каршы ике төргә, –алынмага һәм варваризмга,– бүленүе үк моңа дәлилдер. Иң мөһиме, алынма ул сөйләмгә мәҗбүри ихтыяҗдан гына килеп керергә тиеш. Милли аңга яңа төшенчә (предмет, күренеш, вакыйга) тәкъдим итәргә уйлаган кеше аның атамасын да, бүтәннәргә җиткергәнче, җиде кат үлчәп, унҗиде кат әйтеп, язып, тәҗрибә белән чагыштырып, белгечләр белән киңәшеп, тәмам уйлап бетерергә тиеш.

Бу – милләт каршында, туган тел язмышы өчен зур җаваплылык – азактан үкенерлек булмасын! Кабатлап әйтәбез: бүтән тел берәмлегенә бу төшенчәне атарлык берәмлекнең үз телебездә булмавына, ана теле кануннарына нигезләнеп яңаны ясап булмаганда гына мөрәҗәгать ителә. Өченче чиратта гына! Алынманы сөйләмгә кертү-кертмәү, иҗтимагый күренеш буларак, шушы милләт балаларының үз ихтыярында, үз кулында. Шуңа күрә дә без сөйләмебезгә алынмаларны кабул итү барышын фәнни күзәтү, анализлау, нәтиҗәләр ясау, тәкъдимнәр чыгару – мөмкин эш, кирәкле, иҗтимагый файдалы гамәл дип саныйбыз. Тәкъдим димәктән, бездә французлардагы кебек каты законнар чыгарылмаган. Шулай да бездә дә фәнни хезмәтләрдә бу мәсьәләне гамәли чишү юнәлешендә ярдәм итәрдәй, сыналган тәкъдим, киңәшләр табарга була. Үз чиратыбызда “Татар терминын ясау, камилләштерү һәм куллану кагыйдәләре” дигән документ белән төплерәк танышырга киңәш итәбез.

Мисалга шуннан бер генә матдә: “Яңа төшенчә татар халкына бәйсез рәвештә барлыкка килгән очракта, аны белдерергә ана теленең әзер берәмлекләре табылмаса һәм куелган таләпләргә җавап бирерлек яңаларын ясап яки калькалаштырып булмаса, бүтән телләргә мөрәҗәгать ителер: иң әүвәл – халыкара сүз һәм атамаларга; икенче чиратта – кардәш төрки телләргә; аннары – рухи-мәдәни якын телләргә (гарәп, фарсы, урыс һ.б.); шулай ук тарихи күршелек ягыннан якын телләргә (мари, мордва, удмурд һ.б.). Янә дә бер, һәркайсыбызның хәтеренә уелып калырга тиешле таләп: “Яңа сүз нинди генә милләт җирлегендә барлыкка килеп, кайсы гына телдән алынса да, ул татар халкына кулланырга уңайлы, иң башта ана теле мәнфәгатьләрен күздә тотарлык булырга тиеш”.

Бу таләпләр алынмаларга да тулысынча кагыла. Яңалык сөйләмгә керә-керешкә үк, ягъни неологизм хәлендә үк һичшиксез телнең фонетика-фонология, грамматика, басым-интонация, сингармонизм һәм башка кануннарына буйсына башларга тиеш, шунда гына ул телдә үз була алачак, “кермешәклеге” тиз җуелачак. Кызганыч ки, күп кенә неологизм телнең табигатен, кануннарын белмичә, чит сүзнең яңа мөхиттә ничек үзләшәчәген күз алдына китермичә тәкъдим ителә; Тел фәне таләпләрен беләбез ләбаса: бүтән телдән өр-яңа термин-атамалар гына тәкъдим ителергә мөмкин.

Милләттә моңарчы беркайчан да булмаган төшенчәләрне атаган махсус сүзләр генә! Шуларга гына тел сандыгы ачыла ала, шулар гына киләчәктә алынма була ала. Калганнары,– очраклылары,– бар да варваризм – “кермешәк”. Ә аларны ничек танырга? Кайсы алынма да, кайсы варваризм? Монысына инде сөйләм (сөйләмият) фәне өйрәтергә тиеш. Иң әүвәле, бу берәмлекләрне тоемлау сәләтең бармы? Әйдәгез, мисалларга диккать итеп, күнегү ясап алыйк. Менә татарча уйлап, фикерен татар кешесенә җиткерәм дип, моның өчен ана теленең бөтен байлыгын файдаланырга омтылган депутатның татарча чыгышыннан: конгресс, принцип, территориаль, объектив, тенденция, инженер-техник персонал, миссия, физик, ассимиляция, темп, округ, момент, документ, форма, структура, инициатива, гимназия, конкурс, комиссия, администрация, проблема, этник, пункт, край, радиостанция, партия, делегация, стабиль һ.б. Менә әдәбият белгече, филология фәннәре докторының татар газетында басылган язмасыннан: конкрет, регион, театр, практик, комитет, роль, пропаганда, традиция, фонд, комплекс, группа, принципиаль, идеология, эмиграция, план, материаль, активлык, труппа, интеллектуаль, потенциаль, фактор, процесс, система, актив, клуб, кинотеатр, стадион, фильм, брошюра, плакат, кампания, титул, миллионер, информация, газета, география, союз, статус, кириллица, специальләшү һ.б.

Менә болары дин әһеле, күренекле хәзрәтнең җомга вәгазеннән: судья, начальник, кладовщик, колбаса, нефть, пенсия, завод-фабрика, колхоз-совхозлар, самолет һ.б. Менә радиода тарих укытучысы ханым. Саф татарча сөйли. Өстәвенә әле ул чын милләтче –“без Көнбатыш тәэсирендә күп тәрбияләндек, рухи яктан зәгыйфьләндек, ди, безгә хәзер элекке кебек Көнчыгыш рухында, ислам дине йогынтысында яшәргә кирәк”, ди. Шунда ирексездән аның сөйләменә, сүзләренә игътибар итәсең. Мондый рухлы кешенең сөйләме дә үзгәрәк булырга, гарәп-фарсы-төрки элементлары өстенлек итәргә тиеш кебек иде.

Юк, аның да тел “хәзинәсе” безнекеннән әлләни ерак китмәгән: аспект, идеологик, жаргон, принцип, проблема, характер, элемент, этик һ.б. Матбугаттан кайсы гына язучы, журналистның, җәмәгать эшлеклесенең көнүзәк-көндәлек темага чыгышын алма, барысында да шундый хәл. Дөрес, бу текстларда алынмаларның күпчелеге татар теленең үз берәмлекләре, алар туган телебезнең табигый, аерылгысыз чарасына әверелгән, аларны тел тәненнән умырып алып ташлау мөмкин түгел.

Шул ук вакытта арада “соры кортлар – кермешәкләр” дә җитәрлек. Әле бәян ителгән мисаллардан кайсы берәмлекләрне сез шундыйлардан саныйсыз? Алынмага карата үз мөнәсәбәтеңне булдыру өчен сөйләм нәзариясеннән (теориясеннән) һәм гамәлиятеннән бераз гына булса да тәҗрибә сорала. Менә кайбер киңәшләр: – Чит берәмлек неологизм чорын озак кичерергә тиеш түгел, чөнки яңалары керә тора, ә сөйләмдә аларның саны күп була алмый, югыйсә аңлашу, аралашу кыенлаша; алар үз вакытында йә алынмалар рәтенә күчәргә, йә төшеп калырга тиеш. Менә бу гамәл үзеннән-үзе табигый барсын өчен берничә төпле шартның үтәлүе зарур.

Беренчесе: кабат-кабат әйткәнебезчә, ихтыяҗы булган берәмлекләрне генә куллануга җәлеп итәргә. Икенчесе: неологизмны туган телнең әйтү һәм язу кануннарына тизрәк буйсындырырга. Бу юнәлештә дә безне төрле каршылыклар көтеп тора. Әйтик, бертөрлелек кагыйдәсенә бик авыр күнегәбез: ике татар ике ят телдә сөйләшкән кебек, бер үк сүзне ике-өч төрле әйтәбез, шул ук сүзне газетлар бер төрле, радио – икенче, телевидение өченче төрле әйтә: “Сездә түгәрәкләр эшлиме соң? Ябылды, күптән ябылды инде ул кружоклар”; Журналист: “Ничәнче сыйныфта укыйсың?”. Бала: “Дүртенче класска күчтем”.

Тагын берничә каршылык: әйтик, техник текстларда гына түгел, хәтта көнкүреш сөйләмендә дә резьба термины очрый. Саф татарча сыр дияргә дә бит, көнкүреш сөйләмдә ашый торган сыр белән буталмагае дип шикләнелә. Трос техницизмының сөйләмдә урнашуында канат сүзенең “икетелле” булуы сәбәпче. Янә бер каршылык ул – җәмгыяви тел мөхитенең сөйләм оештыру мөхитенә дә нык тәэсир итүе: сүзгә сүз иярә, фразага фраза, тонга тон иярә башлый. Фразага әле үзләшеп бетмәгән алынма килеп кердеме, ул инде үз “кардәшләрен”, үзенә “охшашлар”ны, ягъни варваризмнарны тарта башлый. Юк, монда тематик, ситуатив тарту турында сүз бармый, анысы котылгысыз, табигый күренеш. Мәсәлән, “Заман” газеты хезмәткәре – урысча бөтенләй белми торган, татарча гына өйрәнгән төрек кешесе сөйли иде: типография, тираж, макет ясау, материал һ.б. Мондый очракта тема терминнары – профессионализмнарының бер җепкә тезелеп баруы котылгысыз. Шофер, юрист, елгачы. авиатор, нефтьче, мехчы, компьютерчы, бухгалтер кебек һөнәр ияләренең үзара аңлашуын күз алдына китерегез. Шул ук вакытта бу күренеш еш кына гадәти, гаммәви аралашуда да күзәтелә.

Монысы инде – гайре табигый саналырга тиеш. Менә газеттан бер мисал: “Күп кенә район хәкимиятләрендә әле бүген дә җитәкче работниклар өчен докладлар, кереш һәм йомгак сүзләре, речьләр язу буенча специәльләшкән кешеләр бар”. Болары чеп-чи вулгаризмнар. Алынманы татар теленең үз канун-кагыйдәләренә көйләү-җайлаштыру бурычын фәнни нигездә, эзлекле ашыра барганда, әлеге каршылыкларның күпчелеге килеп тумас та иде, туган очракта да тизрәк, җиңелрәк хәл ителер иде. Бу – җитди уйлана торган мәсьәлә. Чыннан да, нигә өстәл, карават, мичләр сингармонизм һәм башка үзенчәлекләренә буйсынып, телнең үз берәмлекләренә (алынмаларга) әйләнеп киткәннәр, ә менә нефет (нефте), банык (банкы), пәлтә, кәчтүннәр “кермешәклек” билгеләреннән аерыла алмыйча, неологизм хәлендә йөри. Монда телебезнең эчке асылын, холкын яхшы белү, мәгълүм кагыйдәләрне төгәл үтәү таләп ителә. – Алынманы тоемлау, әлбәттә, андагы аваздан, иҗектән, кушымчадан башлана. Чит авазны. иҗекне үзләштерү җиңел түгел. Алынманың кирәклегенә иманың камил икән, тырышырга тиешсең. Гомер бу мөһаҗир сүзен төртелмәчә әйтә алмадым. Мөҗаһир дип әйтәм дип курыктым. Кайберәүләр кебек пронцент дип әйтмәгәем дип тә шикләнәм. Иҗеккә сизгер милләттәшләремне хуплыйм.

Бер язмабызга карата интернетчы Таяның фикере истә: “Илдар абый үз исеме турында язмый калдырган. Дар иҗеге дә ярамый торганнар исемлегендә бит”, дигән иде. “Ярамый торган иҗек” нәрсә ул? Кайдан килгән икән аңарга мондый фикер? -Дар/-дәр исемнәрдә дә үз иҗегебез кебек кабул ителә бит (Айдар, Гыйлемдар, Искәндәр, Әлмәндәр, Хәйдәр). Нигә дигәндә, мәгънәсе белән аңлаешлы (нәрсәгәдер ия булып, аңа бирелгән, тугры), аннары, калынлы-нечкәле булуы аркасында теләсә кайсы алынманы сингармонизм канунына буйсындырырга сәбәтле. Шәхсән үземдә аңа карата тискәре фикер туганы юк. 1905 елда гектограф алымы белән чыккан беренче татарча “Хөррият” газетында аның мөхәррире Гыйлемдар Баембәтов исемендә күргәннән бирле хәтердә уңай фикер калдырган.

Алынманың өлеш-кисәкләренә карата әле генә бәян иткән тезисны дәвам иттерсәк, мисалны алынмадагы “а” авазы белән дәлилли алабыз. Аптек, рам, фанер, кукурузлар “а”дан тәмам котылган, татарчага әверелгән, ә газет, анкет, афиш, реклам, репликлар “койрык”тан һаман котыла алмый азаплана?! “Азатлык” радиосы (бигрәк тә Фәридә Хәмит һ.б.) төзәтергә еллар буе тырышып килә. Програм, цитатларны алар кертте. (Пирамид, температур һ.б.). Бүгенге башка кыенлыкларны да барлыйк әле: – Бер иҗектә янәшә ике тартык авазлы сүзләр: сүз башында (план, группа, кризис, председатель, предприятие, край, стиль, схема һ.б.), сүз уртасында (конгресс, конфликт һ.б.), сүз азагында (лозунг, пункт, факт, цикл һ.б.). Авыр әйтелешле янәшә тартыкларның башта, уртада, азакта берьюлы килгән очраклары да аз түгел (специалист, проект абстракт, комплекс һ.б.). Бу төр алынмаларны татар йә үзенчә әйтә (пылан, конгерис, факыт), йә еллар буе мәктәптә урыс телендә ничек язылса (“әйтелсә” түгел – күпчелеге чыганак телдә дә, хәтта урысча да язылганча әйтелми), шулай әйтергә, ягъни тел “сындырырга” мәҗбүр була. Бу бәладән (шулай ук башкаларыннан да) котылу өчен андый берәмлекләрне алыну барышында ук ничек әйтелсә, шулай язарга күнегергә (моның өчен орфоэпия, орфография кагыйдәләренә рәсми үзгәреш кертергә), инде урнашканнарын да шуңа акрынлап күчерә барырга кирәк; – Татар өчен иң катлаулы алынмалардан ул урысның милли үзенчәлекле ц, щ авазлары һәм шулар белән укмашкан -ция, -ще һ.б. иҗекле атамалар. Алар татарның әйтү һәм язу үзенчәлекләренә һич тә буйсынмый.

Шулай да безнең телне бүген -ция аффексына беткән йөзләрчә алынма баскан. Андыйларны киләчәктә үзгәрешсез алмау, ә алынганнарын акрынлап алмаштыру, камилләштерү чарасын күрергә кирәк. Нинди юллар белән? 1) Туган тел берәмлекләре табарга (ассоциация – бергәлек, консолидация – тупланганлык, десонцация – гамәлдән чыгару, колледж – көллият һ.б.); 2) төп тамырга -ция урынына йә туган тел кушымчасын өстәү (агитлау, системалау, демократияләнү һ.б.), йә әйтелешен татарчага якынайту (ыстанса, политсә, кәнсә, кевитәнсә, келәшчә һ.б. (әзәрбайҗаннарда күптән инде – редаксә һ.б.). Алынма тулаем алганда уңай күренеш дип бәяләсәк тә инде бәян ителгәннәрдән сизә киләсездер: алынма дип санаганнарның зур өлеше сөйләмебездә авыр кабул ителә бит, ягъни варваризмнар дип тоемлана. Димәк ки, алар телебезнең яшәешенә куркыныч янаучы корткычлар. Бу хәлне ничек аңлатырга, сәбәпләре нәрсәдә? Моңа төпле җавап бирер өчен варваризм тезисына тәфсиллерәк уйлану зарурдыр. (Аллаһы боерса, дәвамы булыр).

Илдар Низамов, филология фәннәре докторы.


---
Матбугат.ру
№ --- | 24.10.2017
Матбугат.ру печать

▲ Өскә
Матбугат-инфо
Матбугат.ру
Ватаным Татарстан
Шәһри Казан
Бердәмлек
Рәшит Ваһапов фестивале
Камал театры
Тинчурин театры
Татар дәүләт филармониясе
Ирек мәйданы
Татарстан яшьләре
Кариев театры
Идел
Өмет
Татарстан китап нәшрияты
Милли Музей
Шаян
Татаркино
Ханский дом
Татар телен һәм ТР яшәүче халыклар вәкилләренең<br />туган телләрен саклау, үстерү мәсьәләләре комиссиясе
«Элита»