|
|
Бүген кемнәр туган
|
|
Архив
|
21.08.2017 Хәвеф-хәтәр
«Мондый мәхшәрдә исән калуы икеле: барча халыкның Казанны ташлап чыгып киткәнен хәтерлим»«Казанда яшәгән барча халыкның шәһәрне ташлап чыгып киткәнен хәтерлим әле мин. 1917 елның август аенда булды ул хәл. Без Бишбалтада яши идек, көндез Пороховая станциясендә, аннары дары заводы ягында көчле шартлаулар ишетелә башлады. Шул чак күтәрелгән мәхшәрдән котыбыз очып, без бар көчкә урманга таба йөгердек. Бөтен кеше ташлап китте йортларын. Өйгә кире кайтырга куркып, атна буе урманда яшәдек». Егерменче гасыр башында туган Казан кешесенең хатирәсе бу. Студент чагымдагы сабакташымның бабасы. Бергә укыган Казан егете үзенең озын гомерле бабасы белән чиксез горурлана һәм, фатирларына кергәндә, аннан без китаптан укып кына белгән тарихи вакыйгаларны сөйләттерергә тырыша иде. Хәтере әйбәт иде картның. Берсендә ул Казан каласын тетрәндергән шушы фаҗигале вакыйганы исенә төшерде. Әйе, атаклы дары заводын һәм тирә-як бистәләрне ботарлап-кырып ташлаган дәһшәтле гарасат йөз ел элек булса да, казанлылар онытмый аны. Шуны уйлап, мин шәһәребезнең иң өлкән заводы тарихын өйрәндем һәм белгәннәремне сезгә тәкъдим итәм. Мәгълүм булганча, 1917 елда беренче Бөтендөнья сугышы дәвам итә әле. Сугышта катнашкан илнең шундый зур дары заводын җимереп ташлаган бу янгынның алдан уйлап эшләнелгән диверсия булуы бик ихтимал, әлбәттә. Ул чакта 11 627 кеше хезмәт куйган завод елына 170 мең пот дары җитештергән бит. Биредә зур янгын кабызу өчен очраклы рәвештә ташланган тәмәке төпчеге дә җитәсе булгандыр дип фаразлаучылар да чынлыктан ерак тормый кебек. Агач йомычкалары салынган снаряд әрҗәләре шыплап тулган станцада эссе җәй көнендә ут чыгарырга күп кирәкмени? Сугыш өчен ясалган ядрәләр бөтен тирә-якны, бомба яудырган кебек итеп, җимереп-ватып-яндырып бетерә. Заводның дары ясала торган цехларында һәм дары базларында коточкыч шартлау хасил итә. Шартлаудан соң көчле янгын кабына. Сугыш кораллары өчен иң кирәкле әйбер – дарыны күпләп җитештерү зарурлыгы тугач, патшабикә Екатерина II заводка урынны Казан ягында табарга куша. бу әмер 1782 елда бирелә. Артиллерия һәм фортификация канцеляриясе указы буенча урын сайлау бурычы генерал Баннер әфәндегә йөкләнелә. Генерал завод урынын табу эшен оештыра һәм аны шәһәрдән җиде чакрым читтә – Казансу елгасы аръягындагы Кызыл Тау дип аталган үрдә билгели. Завод биләмәсе 46 дисәтинә белән чикләнелә. Әйтергә кирәк, гаҗәеп матур табигать почмагында сайлана төзелеш мәйданы. Күпләп җәнлек һәм кош-корт яшәгән урманы, балыклы тирән күлләре, җиләк-җимешкә бай әрәмәле аланлыклары белән үзенә тарта торган булган ул як казанлыларны. Кызыл Тау итәгендә урнашкан кечкенә генә авыл да, исеме җисеменә туры китерелгәндәй, Җиләкле дип аталган аның. Казан дары заводының үз вакыты өчен алдынгы хуҗалык булуын да әйтергә кирәк. «Казна заводы» дигән мөһер аңа киң мөмкинлекләр ачкан. Технологияне яңартып торуга һәм җитештерүчәнлекне үстерү чыгымнарына дәүләт акчаны жәлләмәгән. Шулай ук анда эшләүчеләр өчен дә ару гына уңайлыклар тудырылган. Хезмәт хакы буенча шәхси хуҗалыклар аңа тиңләшә алмаган, 11 сәгатьлек эш көне дә заманында сирәк очрый торган яхшы шарт... Мисалга, күрше Алафузов фабрикаларында хезмәткәрләр 15әр сәгать тир түгәргә мәҗбүр ителгән. Дары заводында техник белгечләрнең аеруча кадерлеләнүен дә өстик. Лаеклы ялга чыкканда аларга, мәсәлән, өй салырга һәм ат-сыер алырга җитәрлек итеп акча бирелә торган булган. Хәер, үзләренә торак һәм каралты-кура төзүдә башка эшчеләр дә калышмый. Тиз арада завод янында яңа бистә – Дары бистәсе калкып чыга. Зур урам (хәзер Фрунзе), Фуршат урамы (Болотников), Царевококшайская урамы (Кызыл Кокшай) кебек киң һәм озын урамнардан торган ул. Бу исемнәр 1808 елда теркәлгән. Дары ясавы никадәр катлаулы һәм куркыныч булмасын, хезмәт сөйгән Казан халкы заводка тартылган. 1840 елда биредәге Болынлык һәм Сабан урамнары чатында тагын бер зур мәчет ачыла. Анысын сәүдәгәр Рәфыйков салдыра. Завод үсә, яңара, техник яңарыш хисабына күтәрелә. Иң зур үзгәртеп коруларның берсе 1885 елда башлана. Предприятие үзенең 100 еллык юбилеена елына 70 мең пот дары ясарлык итеп яңадан җиһазландырыла. Куәтле заводны таныткан тагын бер яңалыкны әйтмичә мөмкин түгел. Хикмәт шунда: моңа кадәр кулланылган кара дары төтен чыгарып яна торган булган. 1889 елда төтенсез дарының химик составы ачыла. Предприятие командиры Всеволод Лукницкий, яңа төр дары җитештерү өчен, цех төзергә җиң сызганып тотына. Гомерен дары ясау эшенә багышлаган бу шәхесне казанлылар яхшы хәтерли. Заводта 40 ел эш оештырган җитәкченең фидакарьлеге әле дә үрнәккә куярлык. Всеволод Лукницкий заводны төптән үзгәртеп коруны аның йөз еллыгына очлап чыга. 1893 елда яңа төр – төтенсез дары ясый торган зур цехны да төзетеп бетерә. Моның белән дә тынычланмый: 1915 елда тагын бер цех ача һәм Казанда дары ясау елына 168 мең потка җитә. Дары җитештерү, беренче чиратта, гаять куркыныч эш. Иминлек кагыйдәләренең һәр таләбе кан белән языла дигән сүз дары ясауда аеруча дөрескә чыгадыр. Кызганычка, Казан дары заводында да фаҗигаләр булгалап тора. Күпләп кеше үлеменә китергәннәре дә байтак. Әйтик, 1893 елның 18 гыйнварында пироксил киптергечендәге шартлау дүрт кешенең гомерен өзә. 1894 елның 2 июнендә дары киптергечендәге шартлау шунда хезмәт иткән җиде кешене үтерә. Шул ук елның 2 август көнендә, кемнеңдер саксызлыгы аркасында, 400 пот дары тупланган киптергеч күккә оча. Анысыннан соң дары ясаучылар 11 иптәшен җирләргә мәҗбүр була.
Ильяс САЛИХҖАН |
Иң күп укылган
|