Разил Вәлиев: "Татарда ике биюенең берсе – чабата да бөкре карт булып кылану. Шулай ярый димени?!"

 

– Әгәр татар халкы турында зур­дан кубып сөйлибез икән, һич тә Татарстанда яшәгән милләт­тә­ш­ләребез белән генә чикләнә алмыйбыз. Республикабызда ике мил­лион чамасы гына татар яши. Милләтебезнең күпчелек өлеше республикабыздан читтә гомер итә. Гомумән, дөньяда 8-9 миллион татар бар, диләр. Аларның шактый өлеше Себердә гомер сөрә. Без, зур татар халкы буларак, аларны да истә тотарга һәм кулдан килгән кадәр ярдәм итәргә тиеш. 2002 елны Татарстан Конституциясенә үз­гәрешләр керткән вакытта без Туфан ага Миңнуллин белән Төп законыбызга яңа маддә өстәү мәсьә­ләсен күтәрдек. Тәкъди­мебез, авыр­­­­лык белән булса да, үтте. “Татарстан республикабыздан читтә яшәүче татарларга алар­ның милли мәдәниятен, туган тел­ләрен үсте­рүдә, үзенчәлек­лә­рен саклауда ярдәм итә”, – дип языл­ды анда. Та­тарстанның хөкү­мәт оешмалары, Бөтендөнья Татар конгрессы һәм Россия Федерациясе Татар милли-мәдәни мөхтәрияте дә бу эштән чит­тә калмаска тиеш. Бергә тотынсак, һичшиксез нәти­җәсе булмый калмас.

 

 

– Мәктәптә фәннәрне нинди телдә укытуны нигездә ата-аналар белән килештереп эшләргә тиеш­ләр. Бу ата-аналарның бүгенге законнарны белеп җиткермәвеннән килә. Татарстанда да кайбер мәк­тәпләрне ябу турында карарлар чыккан иде. Закон буенча, мәк­тәпләрне ачканда яки япканда ул авылларның халкы фикере исәпкә алынырга тиеш. Искә алганнармы, юкмы? Әйтик, Татарстандагы бер мәктәпне япканнар иде. Җитәк­челәр халыкны җыеп сөйләш­мә­гәннәр, фикерләрен белешмә­гән­нәр. Халык мәхкәмәгә мөрәҗәгать итте. Суд, мәктәпне яңадан ачарга, дигән карар чыгарды. Авылда бер генә кеше булса да законнарны укырга, шундый хокукларыгыз бар дип, халыкка аңлатырга тиеш. Мәк­тәп директоры яки мәгариф идарәсе мөдире үзе генә, мәктәп шушы фәннәрне, шушы телдә укытырга тиеш, дип карар чыгара алмый. Ата-ана фикере дә исәпкә алынырга тиеш. Элекке “Мәгариф турында”гы Законда да бар иде бу, РФ Мәгариф һәм фән министрлыгы әзерләгән яңа законга да безнең Дәүләт Советы тәкъдиме буенча бу зарурлык кабат кертелде.

 

 

– Оясында ни булса, очарында шул була, диләр бит. Гаиләдә нинди телдә сөйләшсәләр, баланың теле шул телдә ачыла. Әмир исемле өч яшьлек оныгым “Щенячий патруль” дигән урысча мультфильм­­ны күргән дә, бабай, бабай, ниш­ләп алар татарча сөйләшми, дип сорый. Чөнки без аның белән гел татарча сөйләшәбез, ә телевизорда – урысча. Димәк, туган телгә их­тыяҗы бар. Аның болай әйтүе “ни­гә аларны татарча сөйләш­тер­мисең” дип мине гаепләгән шикелле булды. Әмирнең теле чын мәгъ­нәсендә татарча ачылды. Кайвакыт ул миңа: “Бабай, бабай, нишләп әби үрмәкүчне – паук, тартманы коробка дип әйтә”, – дип килеп әйтә, үзенчә безне контрольдә тота. Бала бит шулкадәр игътибарлы, хәтере искиткеч яхшы.

 

Соңгы вакытта татарча мульт­фильмнар эшләнә башлады. Ләкин алар әлегә һич кенә дә дөньякүләм дәрәҗәдә түгел. Кемнедер гаеплисем дә килми. Чөнки бу өлкәдә әле беренче адымнарны гына ясыйбыз. Билгеле, дөнья тәҗрибәсен өйрәнү өчен аларның иң мөһим­нәрен татарчага тәрҗемә итәргә кирәк. Әгәр бала татарча шундый популяр мультфильмнарны карый икән, һичшиксез, ул татар телен үзләштерәчәк. Аның теле татарча ачылачак.

 

 

– Андый егетләребез шактый күп. Аларны хуплап, күтәреп алучы гына юк. Менә Түбән Камада Гай­немөхәммәтовлар гаиләсе бар. Бик тә татар җанлы гаилә. Шулар­ның бер уллары татарча сөйләшә торган курчаклар ясау эшен га­мәл­гә кертергә йөри. Инде әллә ничә төрле курчак үрнәкләре ясаган. Аларны ул Сәнәгать һәм сәүдә министрлыгында күрсәтте. Мәдәният, Мәгариф министрлыкларына да алып барып карады. Ләкин бу тәкъ­димне күтәреп алган кеше юк. Югыйсә балаларны татарча сөй­ләштерү өчен мондый курчаклар җитештерү шулкадәр яхшы булыр иде. Тагын бер нәрсә. Мин китап кибетенә кереп урысча чыгарылган балалар китапларын карыйм да шаккатып, көнләшеп торам. Шулкадәр матур уенчык китаплар бар. Татарча андый китаплар юк. Балага уенчык кирәк. Уенчык китап­лар чыгару өчен бездә аның полиграфия базасы да юк. Тиз генә уенчык китаплар чыгарыйк дисәк, заказны Кытайга җибәрергә туры киләчәк. Бу кыйммәткә төшә. Андый  эшләр бик күп. Әмма зарланып утырудан файда юк. Үзебезнең Мәгариф министрлыгы да соңгы елларда шактый гына игелекле гамәлләр кылды. Әлеге мульт­фильм­нарны чыгару, тәрҗемә итү Мәгариф министрлыгы җавап­лы­лыгында. Телләр турындагы законнарны тормышка ашыру аңа да йөк­лән­гән.

 

 

– Моның сәбәпләре күптер инде. Татарстан бюджеты бөтен нәрсәгә дә акча биреп җиткерә алмый. Китап нәшрияты ел саен бюджеттан социаль әһәмияткә ия булган китапларны бастыру өчен илле миллион сум акча ала. Әмма бу бик аз. Мәсәлән, Башкортстанда ул ике мәртәбә артык, йөз миллион сум чамасы. Без бу уңайдан Хөкүмә­те­безгә мөрәҗәгать иттек. Тик әлегә уңышка ирешә алганыбыз юк. Безнең хәлле кешеләребез шактый күп. Тик, ни кызганыч, аларның күбесе милли мәнфәгатьләрне тор­мышка ашыру өчен акча би­рергә ашыкмый, күбрәк үз кесәсен кайгырта. Дөрес, алар авыл хуҗа­лыгын, сәнәгатьне үстерүгә акча сала. Әмма авыл хуҗалыгын гына түгел, авылны саклап калуны да кайгыртырга кирәк. Авылны сак­лау – телне, мәдәниятне, гореф-га­дәтләребезне дә саклау ул. Мил­ләт­не саклау – милли мәгарифне, мә­дәниятне дә кайгырту. Шул туры­да уйлап мин “Милли булыр кайчан миллионерлар?!”  дип бер шигырь дә язган идем. Бүгенге байлары­бызның күбесен мин “кара байлар” дип атыйм. Чөнки алар­ның күбесе милләт турында уйламый. Йөз ел элек мәгарифебезне, мәдәния­тебезне – һәммәсен Дәрд­мәнд кебек зыялы байлар тоткан. Нишләп бүген юк соң алар?!

 

 

– Мин бу хакта фикеремне әйт­кән идем инде, кабатлый алам. Бер журналист сорагач, “әлеге кон­церт­ны караганнан соң, үзебезнең Илһам Шакиров, Хәйдәр Бигичев, Фәридә Кудашева, Әлфия Авзаловаларны тагын да ныграк хөрмәт итә башладым” дип әйткән идем. Бездә “җилдән туган бала”, “җилгә очкан акчалар” дигән гыйбарәләр бар. Бер-ике “җилле концерт” белән генә татар җырын үзгәртеп булмый, һәм аны үзгәртергә кирәк микән соң?! Монда үзгәртү түгел, камилләштерү хакында сүз алып барырга кирәк. Әгәр җырның милли  асылы калмый икән, миңа андый  үзгәрешнең  ки­рә­ге юк. Бу фай­далы түгел, кире­сен­чә, зыянлы үзгәреш булачак. Минемчә, бу эшне балалар бакчасында бишек җыр­лары өйрәтеп, гадәти мәк­тәп­ләрдә җыр-музыка дә­ресләре укытып, музыка мәк­тәп­ләрендә татар җырының нигез­ләрен бәян итеп башларга кирәк. Мәктәпләрдә җыр дәресләре дә бетте бит хәзер. Балаларны музыка көллиятләренә кертеп, авыллардагы талантлы балаларны махсус мәктәпләргә җыеп-туплап, аннары шул милли рухлы балаларны кон­сер­вато­риядә укытып, җыр­чы­ларыбызны фи­лар­мониягә эшкә чакырып, музыкаль драма театр­лары ачып кына үз­гәреш ясарга мөмкин. Болай концерт куеп кына җырны үзгәртеп булмый. Читтән килеп безгә акыл өйрәтергә кирәк микән, дип шик белдерүең дә урынлы. Татар халкының телен, тарихын, җырын белмәгән кешеләр безне кире якка гына алып китәргә мөмкин.

 

Тагын бер күңелемә тигән нәр­сә  бар: үзгәреш дигәнне нишләп­тер Көнбатыш музыка сәнгатенә охшатуга, иярүгә тиңлиләр. Татар халкы – мең еллар буена Шәрекъ мәдә­нияте тәэсирендә яшәгән халык. Бөтен мәдәниятебез, сәнгате­без ислам культурасына нигезлән­гән булган. Җырларыбызда азан әйт­кәндәге, намаз укыгандагы, мө­нә­җәт әйткәндәге милли моң­нар да чагылырга тиеш. Безнең күңелгә шулар сеңгән. Ни өчен кытай, япон, корея музыкасы татарныкына яки, киресенчә, безнеке аларныкына охшаган? Вакыт-вакыт аларны аерып алып та булмый. Нигә без аларга таба түгел, алман, итальян, француз музыкасына таба үзгә­рик?! Без аларга гына карап барырга тиеш түгел. Билгеле, Европаны да өй­рәнергә, белергә кирәк. Әмма Шә­рекъ һич кенә дә онытылмаска тиеш. Бу мәсьәләне ниш­ләптер бө­тен­ләй күтәрмиләр. Әгәр тарихи нигезебезгә кайтырга телибез икән, без һичшиксез Шәрекъкә таба йөз белән борылырга тиеш.

 

 

– Гомумән, бездә сәхнә культурасы белән ныклап шөгыльләнгән кеше юк. Сәхнә сәнгатенең идеологиясе булырга тиеш. Менә урыс халкы гомер-гомергә чабата киеп яшәгән. Әмма Моисеевнең атаклы бию ансамблендә чабата биюен күргәнегез бармы?! Татарның ике биюенең берсе – чабата да бөкре карт булып кылану. Шулай ярый димени?! Бу бит милләттән көлү! Сәх­нә матурлыкны ярата. Татар элек-электән чабатасын түргә (бу урында “сәхнәгә” дип әйтеп була) элү­челәрдән көлгән бит. Ә чабата сән­гате безгә кирәк түгел.

 “Без бу халыкны буйсындыра алмабыз. Алар безгә салым түлә­мәс. Алар бөтенесе күн итек кигән. Безнекеләрнең бөтенесе чаба­та­лы-лапотный”, – дип әйткән булган бер урыс патшасы болгарлар бе­лән очрашкач. Урыслар чабатаны сәхнәгә чыгармый, без чыгарабыз. Әле менә Зөя утравына баргач туристларга урыс белән татар арасындагы сугыш күренешен күр­сәтүләренә шаһит булдым. Га­дәттә анда урыс сугышчысы җиңеп чыга. Бу бит – милләтара кискен­леккә, каршылыкка китерә торган нәрсә. Аны да уйлап бетермә­гән­нәр. Әл­бәттә, татарны мыскыллый торган “Орда” кебек фильмнар да тыелырга тиеш. Милләтара кис­кен­леккә китерә торган нәр­сә­ләргә юл куелмаска тиешлеге мәдә­ни­яткә, сән­гатькә дә кагыла. 

 

Интервьюның видеосы "Аксу-ТВ" сайтында: http://aksu-tv.ru/