Тугыз кешегә – бер кабер

Илебезнең егерменче гасыр башындагы аянычлы тарихы күп гаиләләр язмышында чагыла. Чирмешән районының Лашман авылында яшәгән Лотфулла Исхакыйның улы, мәшһүр язучыбыз, фидакяр милләтчебез Гаяз Исхакыйның туганнан туган энесе Касыйм язмышы – шуңа бер мисал.

Милләтләргә  азатлык, халыкка җир, мул тормыш вәгъдәләгән Совет хөкүмәте дистә елдан артык ил башында торса да, хәлләр яхшы якка үзгәрми. 21 нче елгы ачлык, хәерчелек, тормышның тагын да караңгылана баруын, диннең кысрыклануын күргән Касыйм мулланың бу хакимияткә ышанычы кими, өмете сүнә бара. Шуңа да ул колхозга керүдән баш тарта, аерым хуҗалык булып калуны хуп күрә.

Авылда шундый фикер­дәге кешеләр бер ул гына булмый һәм 1930 елда НКВД хезмәткәрләре үз тормышын мөстәкыйль төзергә теләгән 5 крестьянны кулга ала. Әл­бәттә, алар арасында “иң куркынычы” – заманында “Мө­хәммәдия” мәдрәсәсендә укыган, Тукайлар белән аралашкан, тирән белемле, халык арасында зур абруй казанган авыл мулласы – Касыйм Исхаков. Гаиләсенә дә “игътибар зур”: мәчет каршындагы алты тәрәзәле өен­нән хәзрәтнең карт әни­сен, хатынын һәм берсеннән-бер­се бәләкәй биш баласын, җылы киемнәрен алырга да рөхсәт итмичә, урамга куып чыгаралар. Өйгә йозак салына, каравыл куела.  Алай гынамы, тавыш-гауганы ишетеп җыелган халыкны кораллы кешеләр ныклап кисәтә: бе­рәрегез якын килеп кенә карасын, шундук дошман гаи­ләсенә ярдәм итүчене бастырып атабыз.

Халык таралыша, Касыйм мулланың ятимнәре генә бер-берсенә сыенып урам уртасында басып кала, чөнки барыр урыннары юк. Суык тәнгә генә түгел, җанга ук үтеп керә. Тирә-күрше ут алмый гына, пәрдә читен күтә­реп, урамны күзәтә: мескен­нәр шунда туңып үләр микән­ни? Каршы өйдәге күршеләре Шәрифулла карт өзгәләнә: карап торып сабый балалар тәгәрәшеп үлсә, гөнаһысын кая куярсың, Аллаһы Тәгалә каршында ничек җавап би­рер­сең, Касыйм  мулла күзе­нә ничек күренерсең?! Сабыйлар елаша-ыңгыраша баш­­лагач, Шәрифулла бабай түзми, атсалар атарлар, бу хәлгә түзәрлегем юк дип, җиде гөнаһсыз җанны өенә алып керә. Әйтергә генә ансат: яртылаш җиргә сеңгән бәләкәй өйдә хуҗаның ишле гаиләсе янына тагын җиде кеше өстәлгәч, ятарга түгел, утырып торырга да урын калмый. Җае табыла тагын: күр­шеләрне яшь бозаулар, бә­рән­нәр өчен җайлаштырыл­ган, өйгә терәп салынган җир идәнле, бәләкәй мичле аранга урнаштыралар. Мәнле ке­шеләр була хуҗалар, Мәрһа­бә карчыкны йокларга үз якларына алып чыгалар. Яңа урында кайчан килерләр, Шә­рифулла бабайга тимәс­ләрме, Касыйм мулла исән микән, дигән борчу-хәсрәтле, әтисез яңа тормыш башлана.
Авыл халкы мулла гаи­лә­сенә мәрхәмәтле була. Өй­ләрен саклап торучы каравылчы кечкенә төенчекләр ясап, балаларга кием-салым, ризык фәлән алып чыгып, төнге караңгыда бәрәңге бакчасына күмә. Аны янәшә күршеләре кеше күрмәгәндә казып алып, Шәрифулла бабайга тапшыралар. Аз булса да ялганырга ярап тора үзе.

“Черек күлдә” газаплы сорау алулар, җәберләүләр, ким­сетүләр күргән Касыйм Исхаков бер ел Казан төрмә­сендә чиләнгәннән соң азат ителә. Кайтса, эшләр харап, өен сүтеп мәктәп итеп күче­реп салганнар, нигезе тузгытылган, гаиләсе күршеләр аранында җан асрый. НКВД хезмәткәрләре Касыйм мул­ланың рухын сындырдык, издек, Совет системасы колы ясадык дип уйлагандыр, мө­гаен. Буйсындырырсың Ис­хакыйлар нәселен! Касыйм мулла барыбер колхозга керми, Үзбәкстан якларына китеп кара эшкә яллана. Гаи­лә­сенә акча, посылкалар җи­бәр­гәли, җае булганда үзе дә кайтып китә. Шулай берничә ел ике арада йөргәннән соң, авыл картлары булышлыгы белән, мунча бурасын яңа нигезгә күчереп, кабат үз оясын кора Касыйм мулла. Монда инде 6 кыздан соң көттереп туган тансык уллары – Тәлгат дөньяга килә.

Инде ни барына шөкер итеп яши башлаган көннәр­нең берсендә – 1937 елның 24 гыйнвар иртәсендә Исхаковларга кабат кораллы ке­шеләр бәреп керә. Өйне нык­лап тентегәннән соң, Касыйм Исхаковны тагын алып китә­ләр. Бу юлы инде гаепләү 58 статья буенча, бик куркыныч: шпионлык һәм контрреволюцион эшчәнлек алып барган өчен!

Касыйм муллага туган туф­рагына кабат әйләнеп кай­ту насыйп булмый. 1938 елның февралендә аны атарга хөкем итәләр һәм озакка сузмый карар тормышка да ашырыла. Касыйм Исхаков Һади Атласый җитәкчелеген­дәге контрреволюцион оешмада эшчәнлек алып баруда гаепләнә. Әлеге дәгъва буенча 24 кеше кулга алына, шу­ларның тугызын атарга хө­кем итәләр. Исемлектә беренче – Һади Атласый, соң­гысы – Касыйм Исхаков.

Касыйм мулла Һади Атласыйны яхшы белгән, чөнки хатыны Саҗидәнең апасы Кә­шифә Чыршылы мулласы Бари Фәттаховка кияүгә чыга, Һади – Бариның кияве, се­ң­лесенең ире. Бу гаиләләр мәҗлесләргә йөрешеп, аралашып яшәгән.

Касыйм Исхаковка тагылган икенче зур гаеп – шпионлык эшчәнлеге. Аның Үзбәк­стан якларында эшләп йөр­гән вакытларын “искә төше­рәләр”. Янәсе, ул Үзбәкстан­дагы сәяси-икътисадый хәл­не Төркиягә – туганнан туган абыйсы Гаяз Исхакыйга хә­бәр итеп торган.

1937 елда кулга алынган Касыйм мулланың гаиләсе, әлбәттә, бу хәлләрдән хәбәр­дар булмый. 1931 елны кайт­ты бит дип, башта 1 ел, аннан 3, 5, 10 ел көтәләр. Гаи­лә шул­кадәр куркытылган була: балалар алдында Касыйм һәм Гаяз Исхакыйларны тел­гә алырга да шикләнәләр. Алты айлык чагыннан ук әтисез кал­ган Тәлгат Исхаков әйтү­ен­­чә, әниләре Саҗидә балалар үсә төшкәч тә, әтиегез турында беркемгә берни сөй­ләмәгез,  дип кат-кат кисәт­кән.

Дөрес, аларга әтиләре турында искәртүче вөҗдансыз адәмнәр белән очрашырга туры килгән. Шундыйларның берсе, мин тикшерүче дип, ниндидер кәгазьләр күрсә­теп, өйдәгеләрне нык куркыткан. Шуннан соң сандыкны ачтырып, барлы-юклы әй­берләрне актарып, Касыйм мулла төсе итеп сакланучы күн пирчәткәләрне кесәсенә шудырган. Тагын берничә елдан соң, үзебезнең районда ук яшәүче берәү килеп, ирең исән, без аның белән бергә төрмәдә утырдык, озакламый кайтыр, дип “сөенче алып”, Саҗидә абыстайның соңгы арыш бөртегенә кадәр алып киткән. Соңрак аның да алдакчы, намуссыз адәм актыгы булуы ачыкланган. Касыйм хәзрәт турында күрше­ләрдән сорашып белешкән ялганчы сугыш елларында тол хатыннарга ирләреннән “хәбәр китереп”, соңгы ри­зык­ларын кулга төшерү бе­лән шөгыльләнгән икән.
Касыйм мулланың фаҗи­гале язмышы турында чын дөреслек улы Тәлгат рәсми мөрәҗәгать ясагач, 1958 елда гына ачыла. Шунда ук җи­наять составы булмау сәбәп­ле, хәрби трибунал хөкем карары гамәлдән чыгарылды, Касыйм Исхаков акланды, ди­гән белешмә дә була.

20 ел буе әтиләрен көткән гаиләгә бу хәбәр җиңеллек китерми. Бер яктан – Касыйм Исхаков гаепсез, икенче яктан караганда, бер гөнаһсыз кешене харап иткәннәр, гаи­ләсен кайгы-хәсрәтләргә салганнар.

Укымышлы, зыялы нәсел шул Исхакыйныкылар, Касыйм мулланың балалары да абруйлы кешеләр була. Дө­рес, 11 айлык Асияләре ризык, тәрбия җитмәүдән дөнья куя, ә менә Факыйһә, Саибә, Гыйффәт, Халидә, Сәгыйдә, әти­ләре тоткынлыктан кайткач туган Гакыйлә, Тәлгат – барысы да белем ала. Кызлар педагог, медицина белгеч­ләре булып хезмәт куя. Озак еллар авыруларны дәвалаган Саибә фидакарь хезмәте өчен Ленин ордены белән бү­ләкләнә. Төпчек улы – нигезне саклап калучы, әниләре Саҗидәне карап-тәрбияләп соңгы юлга озатучы Тәлгат Исхаков гомере буе туган җи­рендә агроном булып эшли. “Татарстан Республика­сы­ның атказанган агрономы” исеменә лаек була.

Гаяз Исхакый туганының балаларына ничек каныкмаганнар, укырга рөхсәт бир­гән­нәр соң? “Апаларны, мө­га­ен, фамилияләре саклап кал­гандыр, әти аларны мет­ри­кәләренә Касыймова дип теркәткән”, – ди Тәлгат Исхаков. Касыйм мулла бердән­бер улын – нәсел дәвамчысын бабасы хөрмәтенә Исхаков дип яздырта. Шулай итеп Исхакыйлар төбе-фамилиясе әле дә яши, дәвам итә.

Тәлгат абыйның кызы Резеда Төркиягә барып, Гаяз Исхакый кабереннән бер уч туфрак алып кайта. Аны Ка­сыймның атасы, Исхак мул­ланың улы Лотфулла кабе­ренә сибәләр. Кызганыч, туганнарга туфрак аша гына оч­рашу насыйп була.

Ә менә Касыйм Исхаков­ның кайда күмелүе озак еллар билгесез кала. “Әти Ка­зан­ның Архангел зиратында күмелгән икән. Мин дистә­ләгән еллар шуннан үтеп йөр­­сәм дә, белмәдем, аның каберен зиярәт кылырга тилмереп яшәдем,– ди Лашман авылы ветераннар советы рәисе Тәлгат Исхаков. – Шө­кер, авылыбыз мәчете әтием – Касыйм мулла исемен йөр­тә, шунда барып мәрхүм булган барлык Исхакыйлар рухына дога кылам”.

Атласый белән бергә гаеп­ләнеп, бер гөнаһсыз ка­һар­маннарыбыз корбан булган. Үз халкын дошман иткән система алар өчен өчәр аршин җирен дә кызганган. Тугыз кешене бер кабергә җирләгәннәр, тугыз асыл затка бер чокыр казылган...

Гүзәлия Сафиуллина.
Чирмешән районы, Лашман авылы