Гомәр Зыятдинов: "Психотерапевт эше икеләтә авыр: Ул пациентның кайгысын үз йөрәге аша үткәрә"

Берәр җирең авыртса, табибка барасың. Ә күңел төшенкелеген, йөрәкне та лаган җан сызлавын нәрсә эшләтергә? Йокыларны качырган авыр уйлардан ничек котылырга? Куркыныч фаҗига, тирән хәсрәт кичергәннәргә алга таба ничек яшәргә, каян көч алырга, өметсезлек упкынына тәгәрәүдән ничек сакланып калырга?

Бүгенге кунагыбыз Гомәр Мәхмүт улы Зыятдинов — әлеге сораулардан газапланган җаннарны дәвалаучы табиб. Ул — Бехтерев исемендәге Республика психиатрия клиник сырхауханәсенең психотерапия бүлеге мөдире, Татарстанның атказанган табибы.

— Гомәр Мәхмүтович, сезнең пациентлар кемнәр алар?
— Безнең клиникага республиканың барлык төбәгеннән төрле психик чирле кешеләр килә. Ә безнең бүлек белгечләре психик саулыклары какшау чигендә торган чирлеләрне дәвалый. Болар: невроз, невротик төшенкелек, психик-соматик (күңел һәм тән) чирлеләр, стресс кичерүчеләр. Академик Павлов заманында мондый чирләрне функциональ көйсезлек дип атаган. Ягъни, уза торган чирләр. Кайберләре тиз уза, кайберләре озаграк, яңадан кабатланганнары да бар. Пациентларыбыз гадәти тормыш алып баралар: эшлиләр, балалар үстерәләр.

Безнең бүлектә бөтенәй акылдан язган авырулар юк. Урамда очрасалар, аларны авыру дип әйтеп тә булмый. Ләкин күңелләрендә проблема бар. Төрле кешеләр килә: бакча яшендәге балалар, мәктәп укучылары, студентлар, укытучылар, табиблар, эшчеләр, рәссамнар, артистлар, язучылар, пенсионерлар, җитәкчеләр, эшмәкәрләр, менеджерлар, инженерлар...

— Мондый чирләр ничек беленә соң?
— Төрле чир — төрлечә. Стресс, борчу-хәсрәтләрдән соң невротик депрессия булырга мөмкин. Депрессиянең дә төрлесе бар. Неврастения чире: кеше үзенә бик зур җаваплылык ала, күп эшли, шуннан нерв көче бетә. Башы кысып авырта башлый, аз гына эшләсә дә хәле китә, теге яки бу җире авыртырга тотына, тирли, эче китә, йокысы бозыла, кәефе корыла...

— Ягъни, “барлык чирләр дә — нервылардан” дигән сүз дөрес?
— Алай ук диеп булмый, монда эчке органнарның катнашы юк. Кеше вәсвәсәгә бирелә, йөрәк турында авырту сизә башлый, сулыш җитмәвен тоя, башы әйләнә, күз аллары караңгылангандай була, куллары-аяклары тирли һәм калтырый башлый, үлемнән, аңын җуюдан, саташудан каты курку хисе биләп ала. Шуңа өйдә булса, куркуыннан, тиз генә урамга чыгарга, урамда икән, өйгә керергә ашыга. Шул чакта ул үзе яки якыннары “Ашыгыч ярдәм” чакырталар да инде. Шуннан аны төрле табиблар тикшерә-карый, ә чирен таба алмыйлар. Бу хәлдән чирле кеше минем авыруым бик көчле икән, мине беркем аңламый, үлүем шушы икән дип, бөтенләй өметсезлеккә бирелә һәм үлемнән куркып йөри башлый. Андый пациентлар күп. Неврологларга яки кардиологларга эләксәләр, аларны тизрәк безгә җибәрәләр. Ә бүтән белгечләр чирне тиз генә аңлап бетермиләр дә, үз юнәлешләре буенча дәвалый башлыйлар. Һәм безгә килеп җиткәнче, пациентларның авыру тарихы карталары инде шактый калыная. Билгеле, бүтән табиблар үз эшләрен эшлиләр һәм моның зыяны юк. Без пациентларга: “Ярар, бик яхшы, “диспансеризация” үткәнсез, бөтен организмыгызны тикшерткәнсез, инде хәзер сезне без дәвалыйбыз”, — дибез.

Самотофор-вегетатив дистония чире бар. Элек аны органнар неврозы дип атыйлар иде: йөрәк неврозы, ашказаны, эчәк неврозлары... Кешенең вегетативкан тамырлары чирләре шул рәвешле күренә: авыруның йөрәге сикерә башлый, йөрәге авырткан кебек була, ашказаны авырта, кеше гел кикереп йөри. Әйтик, шушы көннәрдә бер хатын килде (аңарда неврастения, шулай ук вегетатив үзгәрешләре дә бар): “Күңелем болгана, ашый алмыйм”, — ди. Ял итмичә, тоташ эшләп йөри икән. Бездә дәвалана башлагач, күңел болганулары да бетте, тынычлана төште. Билгеле, бер дару төймәсе кабып җибәрүгә чир бетми ул, ләкин авыруга җиңелрәк булып китә. Пациентлар берничә ай комплекслы дәва алалар. Андый авырулар күп, поликлиникаларда, сырхауханәләрдә дәва эзләп йөрүче кешеләрнең 30-40 проценты — безнең пациентлар. Кеше бит авыруын сизүгә психиатрга яки психотерапевтка бармый. Эче, башы авырта башласа, бу психиатрия чире дип уйламый да ул, билгеле һәм тәнендәге чирләрне эзләргә керешә.

— Сезнең пациентлар арасында хатын-кызлар күбрәкме, ир кешеләрме?
— Хатын-кызлар, чөнки алар гаилә, балалар өчен ныграк борчыла, аннан психикалары да икенчерәк — аларда сизү-тоемлау көчлерәк. Ә ирләр табибка барырга оялалар, ир кешегә психиатрларга йөрү килешми дип саныйлар һәм кайсы аракы эчеп дәваланырга маташа, аннан наркологларга барып эләгә. Пациентларыбыз арасында ирләр 30 процентлап кына.

Аннан бездә балалар психотерапевты да бар. Хәтта бакча яшендәге балаларны да алып киләләр, нәниләрнең чирләре гаиләләрендәге проблемаларга бәйле. 15 яшькәчә балаларны әтиәниләре алып килә, ә аннан өлкәнрәк үсмерләрне, яшьләрне үзләрен генә дә кабул итәбез.

— Дөньяда психик чирлеләр саны арта, андыйлар аеруча Русиядә күбәя бара диләр. Бер карасаң, безнең ил өчен бу гаҗәп хәл дә түгел кебек, шулай да, сезнеңчә моның сәбәпләре нидә?
— Әйе, андый чирлеләр саны елдан-ел арта. Мондый тизлектә дәвам иткәндә, 2020 еллардан соң депрессия — эшкә сәләтне вакытлыча югалту сәбәпләр арасында беренче урынга чыгарга мөмкин. Психик чирлеләрнең арту сәбәпләренә килсәк, яшәеш тизлеге артты, егерменче гасыр башларында тормыш темпы мондый түгел иде, проблемалар да күбәйде һәм без аларны хәл итеп өлгерә алмыйбыз. Аннан без шәһәрдә яшәүчеләр белән авыл кешеләре арасында аерма күрәбез. Авылда тормыш барыбер салмаграк ага. Дөрес, безгә аннан да киләләр, әмма азрак санда. Чөнки авылда табигать белән тыгыз бәйләнештә яшиләр, күп хәрәкәтләнәләр, күп эшлиләр, саф һава сулыйлар, аларга мәгълүмат ташкыны азрак кагыла. Ә шәһәр кешесе иртәдән кичкә кадәр чабулап йөри: тегесен эшләргә, монысына өлгерергә, проблемаларны чишәргә — барысын да тиз хәл итәргә кирәк. Шуңа кеше өенә кайткач та тынычлана алмый, башында уйлар чуала, йоклый алмый, иртәнгә кадәр боргаланып ята, аннан торыр алдыннан йокысы төшә, көчкә тора да, көне буе аңгыраеп йөри һәм арый-талчыга, ахыр чиктә тәмам эштән чыга.

— Гомәр Мәхмүтович, ә бит туйганчы йокларга иде дип хыялланып йөрүчеләр дә бик күп. Шул ук вакытта йокысызлыктан зарланучылар да шактый...
— Дзен-буддистлар: “Йоклый алмыйсыз икән, димәк, сезнең бик мөһим проблемагыз бар, шуны чишсәгез, йоклый башларсыз”, — диләр. Әйткәнемчә, безнең проблемалар бик күп, аларны аңлап та бетереп булмый, шунлыктан кеше тилмерә. Галимнәр Иван Павлов белән Иван Сеченов проблемаларны, стрессларны тән аша чыгарып җибәрергә киңәш иткән. Ягъни, спорт, фитнес, физик эш белән шөгыльләнеп.

Спортчылар проблемаларны, стрессларны җиңелрәк кичерәләр, фитнес белән шөгыльләнүчеләр дә шулай ук. Шуңа японнар караоке уйлап чыгарганнар — кеше бии дә, җырлый да, шул рәвешле эчендәге хис-кичерешләрен чыгара, бушата. Аннан кайбер кеше хоккейга, футболга барып, анда кычкырып-сикереп эмоцияләрен “бәйдән ычкындыра”, кемдер табигатькә чыга — һәркемнең үз юлы, үз ысулы. Бары тик иң элек проблеманы эзләргә, табарга, иң элек үзеңнән эзләргә кирәк. Кешеләр төрле проблемага төрлечә карый, аны төрлечә кабул итә. Берәүләр: “Менә кризис башланды, акча юк, ничек яшәргә?” — дип сукрана башлый. Икенчесе: “И-и, ярый әле кризис башланды, хәзер яңа эш ачып җибәрә алам!” — ди. Өченчесе: “Кризисның бетеп торганы да юк, ул бүген бер төрле, иртәгә бәлки тагын да яманрагы булыр да, монысы чүп кебек кенә күренер”, — ди. Тышкы проблемаларны гына яманлап йөрү — эш түгел ул. Уйларының очына чыгып, мәсьәләне үзе генә чишә алмаса, кеше табибка барырга тиеш. Белгечләр махсус ысуллар ярдәмендә булышып, аны авыр халәттән чыгаралар. Табибка бармаган очракта чирнең хроник төс алуы бар. Күңел чирләре дә, тән чирләре кебек инде: вакытында дәваламасаң, азалар.

— Сезгә йоклый алмыйм, коткарыгыз дип киләләрме?
— Киләләр. Йоклый алмау — ул симптом гына. Башта моңа нинди чир сәбәпче икәнен ачыкларга кирәк. Шуны белгәч кенә дәвалый башлыйбыз. Кайбер пациентларны неврологка яки терапевтка да күрсәтәбез, ЭКГ, томография ясатабыз — бар яктан тикшерәбез, чөнки безнең организм бербөтен, аны аерып карап булмый. Шуннан кайбер авыруларны дарулар белән, кайберләрен психотерапия ысуллары белән дәвалыйбыз. Соңгысында 700 төрле дәвалау ысулы бар һәм безгә пациентка килешкәнен табарга туры килә.

Йокыга китә алмаучыларны нигездә эч пошу бимазалый. Дарулар, психотерапия сеанслары белән дәвалагач, проблемаларын чишү юлларын бергәләп эзләгәч, үзенә-үзе ярдәм итәрлек хәлгә китергәч, авыру тынычлана, эч пошуы бетә һәм ул рәхәтләнеп йоклый башлый. Ә депрессия сәбәпле йоклый алмаганда эч пошу гына түгел, авыррак халәт күзәтелә һәм андый кешеләргә антидепрессантлар язабыз. Кеше аларга күнекми-ияләнми, вакытлыча дәвалана да, хәле яхшыргач, ул даруларга мохтаҗлык кичерми. Шуңа аларны эчүдән куркырга кирәкми. Ә “Тазепам”, “Назепам” кебек транквелизаторларга организм ияләнергә мөмкин, ләкин алар хәзер бик аерым очракта гына бирелүче дарулар исемлегенә күчерелделәр. Организм шулай ук “Корвалол”, “Валокордин”нарга да күнегә. Безнең халыкта, йөрәкне дәвалыйм дип, аларны күпләп эчү гадәте бар. Ләкин алар йөрәк дарулары түгел, аларның йөрәккә файдалы тәэсирләре юк. Бу даруларда кешене тынычландыра торган фенобарбитал матдәсе бар, ә аның белән элек эпилепсия чирен дәвалыйлар иде. “Корвалол”, “Валокордин”нар гына булышса, димәк, кешедә чын йөрәк авыруы юк, бу — эч пошу, вәсвәсәләнү генә дигән сүз. Чит илдә аларны сату тыелган, анда психик проблемасы булган кеше генә фонебарбитал кушылган дару эчә дип исәпләнә. Кесәгезгә шундый дару салып, чикне узарга маташсагыз, таможняда кыен хәлдә калуыгыз бар. Йөрәгем авырта дип, әлеге даруларны көн саен эчүче кешеләргә кардиологка, терапевтка барырга кирәк. Бу табиблар тикшергәннән соң, йөрәгегез сәламәт, сез психотерапевтка барыгыз әле дисәләр, үпкәләмичә, шул белгечкә барасы. Авыруны психотерапевтка юллау “сез — акылсыз” дигән сүз түгел ул. Табибка бармасам, авыр чирлегә әйләнүем бар дип уйларга кирәк.

— Җанны, күңелне күреп, тотып карап булмый бит, сезнең дарулар кешенең кайсы җиренә тәэсир итәләр?
— Җанны-күңелне “тотып карап” була. Гистохимия дигән нәрсә ул, безнең нерв күзәнәкләрендә импульслар өчен җаваплы төрле матдәләр бар. Шул матдәләр җитмәсә, яки артып китсә, безнең дарулар ярдәм итә. Кемгә нинди дару бирергә кирәклеген белү өчен без пациентка биохимик анализга кан тапшыртабыз. Аннан тиешле җитешмәгән матдәне һәм антидепрессантлар бирәбез. Соңгысын ярты ел эчкәч, баш миендә уңай үзгәрешләр барлыкка килә — бу магнит-резонанс томографы (МРТ) ярдәмендә күренә.

— Гипноз ярдәмендә дә дәвалыйсызмы?
— Дәвалыйбыз. Гипноз — барлык чирдән дә дәвалый дип, аны могҗизага тиңләүчеләр бар. Алай түгел, ул нибары бер дәвалау ысулы гына. Дөрес, бик нәтиҗәле ысул. Аны кемнәргәдер кулланырга ярый, ә кемнәргәдер (саташканнарга, эпилепсия чирлеләргә) — юк. Иң элек курку-шөбһәләрен бераз киметеп, кешене гипнозга әзерлибез. Аннан гипноз ярдәмендә пациентларны аутотренингка — үзләренәүзләре ярдәм итәргә, үзлектән тынычланырга, үзләрен кулга алырга өйрәтәбез. Әйтик, кеше тотлыга яки нәрсәдәндер бик каты курка икән, ул моңа даими игътибар биреп, басым ясап, гел шул турыда уйламаса, үзен кулга ала белсә, аның проблемасының яртысы чишелә, үз-үзенә ышанычы арта.

— “Мине гипноз алмый”, — диючеләр бар. Гипноз тәэсиренә бирелмәүче кешеләр, чыннан да, бармы?
— Без өч төрле халәттә яшибез: уяулыкта, йокы һәм транс халәтендә. Транс халәтендә дә көн саен булабыз, сизмибез генә, ул безнең ресурс халәтебез. Әйтик, транспортта барасың, килеп җиткәч, карале, йокламадым да инде, күзләрем ачык, колак ишетә иде, ә юлда ниләр күргәнемне-ишеткәнемне хәтерләмим дип гаҗәпләнәсең. Бу — шул ук гипнозлану, транс халәте була. Мондый чакта организм үзен-үзе дәвалый башлый. Медитация, аутотренинг, үзеңне гипнозлау да — организмны стресслардан саклау алымнары. Шунлыктан, гипноз алмый дигән сүз юк ул, бары тик үзләрен бик нык контрольдә тотучы кешеләр генә бар. Гипноз ясаучы табиб аның пациентка никадәр файда бирәчәген уйларга тиеш. Кеше гипноздан курка икән, аның файда урынына зыян салуы да бар. Кашпировский илкүләм гипноз сеанслары үткәргәндә мин Ершов урамындагы психиатрия клиникасында эшли идем. Ул сеансларны бөтен халык кырылып карый иде, шул исәптән, психикалары какшаган кешеләр дә карап, төннәр буе Кашпировский белән сөйләшеп-саташып чыгалар иде. Шуннан безнең пациентлар кинәт артты: психоз чирлеләрне китерә башладылар. Сеансларының берсендә экстрасенс күзен сөртеп алды. Шуннан аңа берәүләр: “Сез күзегезне сөрткәч, күзем күрә башлады”, ә икенчеләре: “Күзегезне ник сөрттегез, мин күрми башладым”, — дип, хатлар яза башладылар.

Массакүләм дәвалаулар алып барырга ярамый, ул зыянлы гына, һәркемне аерым дәваларга кирәк.

Хәзер психиатрия ярдәменең мөмкинлекләре артты. Мин бу өлкәдә 30 елдан артык эшлим. Элек дарулар да аз һәм алар организмга көчле тәэсир итүче авыр препаратлар иде. Ә хәзер яңа дарулар күп, аларны эчеп, пациентларның яшәү рәвешенә бер кыенлык та килми, хәлләре яхшыра гына. Соңгы елларда психотерапевтлардан курку кимеде, пациентлар, язылып, үзләре киләләр. Элек куркып килми торган авырулар күбрәк иде, хәзер андыйлар саны кими.

— Авылдан гадәттә нинди проблема белән киләләр?
— Депрессия, нәрсәдәндер курку-шөбһәләнү, вәсвәсәгә бирелү — шәһәрдәге кебек үк, төрле чирлеләр килә, саннары гына азрак. Бәлки күбрәк тә килерләр иде, районнарда психотерапевтлар юк. Ә вегетатив проблемалар бик күп, әйтик, климакс вакытында барлыкка килгән чирләрне гинекологлар, эндокринологлар белән бергә психотерапевтлар да дәваларга тиеш. Психик-соматик — җан һәм тән чирләре бар.

Франц Александер исемле психиатр-психоаналитикның “Чикаго җиделеге” дигән төшенчәсе бар, ул җиде төрле чирнең башланып китүенә стресс сәбәпче ди. Болар: гипертония, шикәр диабеты, артроз-артритлар, ашказаны һәм уникеилле эчәк җәрәхәте, энтроколитлар, тиреотаксикоз һәм бронхиаль астма. Кам- пилобактер хистори дигән микроб бар, аны тапкан кешегә Нобель премиясе бирделәр. Ул микроб күп кешедә булырга мөмкин, ә язва-җәрәхәте — юк. Стресс килеп чыкты исә, җәрәхәт тә барлыкка килә. Шуның өчен алда санап үтелгән чирләр белән әле авырый гына башлаган кешене дәвалаганда психотерапевтның да катнашуы кирәк. Әмма психотерапевтлар бик аз. Бу белгечлекне үзләштерү өчен мединститут тәмамларга, аннан психотерапевтлык, психиатрлык әзерлекләре үтәргә кирәк. Алга таба тагын да катлауланачак, чөнки психиатрия клиникаларында табиб булып эшли башлар өчен элек дүрт айлык курслар гына үтәргә кирәк булса, хәзер ике-өч ел ординатура үтәсе. Аннан психотерапия шактый авыр эш: ничек кенә күңеленә якын алырга тырышмасын, табиб барыбер кеше борчуларын үз йөрәге аша үткәрә, авыру белән бергә кайгыра. Шуңа аның үзенә дә дәваланып тору кирәк, юкса, саулыгы какшавы мөмкин.

Билгеле, бу хәл бүтән табибларга да кагыла, әмма безнең очракта икеләтә авыр. Шизофрения чирлеләргә тынычрак карыйсың әле: саташу, галлюцинация икәнен аңлыйсың. Ә безгә бит ачы хәсрәтләрен, авыр проблемаларын сөйләргә, ярдәм сорарга киләләр. Мәсәлән, “Булгария” теплоходы баткач, “Боинг” самолеты шартлагач, психологлар, психиатрлар белән бергәләп эшләдек. “Булгария” фаҗигасе корбаннарының якыннары белән аеруча озак эшләргә туры килде, чөнки батучыларны озак эзләделәр, аннан суд эшләре елларга сузылды. Кызганыч, ил күләмендә андый фаҗигаләр еш булып тора.

Ирләре эчкәннән кайгыга төшкән хатыннар, комарлы уеннарга бирелгән, наркоманга әйләнгән балаларның аналары елап килә. Кичә бер хатын: “Иремнең читтә баласы туды, бу хәбәрне ничек күтәрим?” — дип килгән иде. Гаилә эчендәге проблемаларын чишәргә, эшсезлекне авыр кичергәнгә килүчеләр бар. Кайбер кеше төшенкелектән чыгу юлын үзе таба. Мәсәлән, бухгалтер ханым килде, үзе бик эмоциональ, актерлык сәләте бар, әмма эшендә аның эчке кичерешләрен, сәләтен күрсәтергә мөмкинлеге юк. Сөйләштек, аңлаштык, берәр айдан чылтыратып: “Мин театр түгәрәгенә язылдым”, — диде. Үзеңә кызыклы шөгыль табарга кирәк, рәсем ясарга, кул эшләре белән шөгыльләнергә була. Әнә, стеналарга эленгән картиналарны безнең пациентлар ясады, җептән ясалган әлеге шарны бер студент кыз бүләк итте.

— Сезгә авырулар талон алып киләләрме, дәвалану бушлаймы?
— Дәүләт карамагындагы медицина учреждениясе булганлыктан, бездә тикшерү, дәвалау бушлай. Шулай ук, барлык клиникалардагы кебек, түләүле хезмәт тә күрсәтәбез. Авырулар үзләре яки бүтән табиблар юлламасы буенча киләләр. Чиратта утырып, көйсезләнмәсеннәр, хәлләре кискенләшмәсен дип, без пациентларыбызга башта чылтыратып (236-42-21), язылырга киңәш итәбез. Республика буенча авыруларны нигездә без һәм Чаллы психотерапевтлары кабул итә, Түбән Камада невроз бүлеге бар. Бездә амбулатор ярдәм, көндезге стационар һәм тәүлек әйләнәсе эшләүче невроз бүлеге бар. Кайбер пациентларыбызга сырхауханәдә ятып та дәваланалар.

— Психик чирләр язкөз айларында аруча көчәя диләр, нишләп икән?
— Ул барлык чирләргә дә кагыла, бу сезоннарда төрле хроник чирләр баш калкыта. Табигать тә үзгәрә бит. Аннан көзге-кышкы депрессия бар. Безнең баш миебездә борчак зурлыгындагы эпифиз дигән тәнчек бар. Ул мелатонин матдәсен эшләп чыгара. Аны йокы гармоны диләр. Шул матдә кичке унбердән иртәнге бишкә кадәр чыгарыла. Ут яктысымы, кояшмы — ниндидер яктылык булса, ул аз бүленеп чыга. Шуңа йокларга ятканда йокы бүлмәсендә бернинди ут булырга тиеш түгел. Ә көз-кыш көннәрендә кояш нурлары азайгач, мелатонин да күбрәк чыга башлый.

Шуңа кешенең һаман йокысы килеп тора, ул хәлсезләнә, күп ашый, аеруча углеводка бай баллы, камыр ризыкларын күп куллана.

Скандинавиянең кайбер илләрендә, Бөекбританиядә кояш нурына охшатып яктыртылган махсус бүлмәләр бар, алар бик кыйммәт. Шунда кереп, организмыңны нурларга кирәк кадәр туендырырга була. Ә бездә андый бүлмәләр юк, шуңа кеше, мөмкинлеге булса көндез, һичьюгы, бераз булса да урамга чыгып, кояш астында йөрергә тиеш. Ял көннәрендә урамга чыгарга тырышырга кирәк. Язга бу хәл үзеннән-үзе бетә башлый. Безнең пациентлар арасында таҗиклар, үзбәкләр, азәрбайҗаннар да бар. Алар көз яки кыш көне: “Өйгә кайтып килгән идем, хәлем яхшырды, әллә өйдә булганга инде”, — диләр. Аңа гына түгел — аларда көзен-кышын да кояш нурлары күбрәк.

— Элекке проблемалар белән хәзергеләре аерыламы?
— Совет заманында товар кытлыгы кешеләрнең үзәкләренә үтсә, хәзер каян акча алырга, яшәргә акча ничек җиткерергә, ничек эшсез калмаска дип борчылалар. Элек проблема чыкса, профсоюз оешмаларына, парткомга баралар иде. Хәзер йә туганнарына, йә дин әһелләренә, йә психотерапевтка баралар. Заманга бәйле яңа проблемалар да килеп чыга: төрле уенга бәйлелек, компьютерга, телефонга бәйлелек. Компьютер-интернет, кесә телефоны — бик кирәкле техника, кимчелекле якларына караганда аларның уңайлыклары күбрәк.

Әмма вакытын, гомерен дөрес планлаштыра белмәгән кешеләрне алар чиргә сабыштырырга сәләтле. Һәр эш-гамәлдә чаманы югалтмау зарур.