поиск новостей
  • 28.03 "Ак чәчәкләр кебек..." Кариев театры,18:30
  • 28.03 "Җан Баевич" Тинчурин театры, 18:30
  • 29.03 "Рөстәм маҗаралары" Кариев театры, 13:00
  • 29.03 "Кияүләр" Тинчурин театры, 18:30
  • 30.03 "Кәҗүл читек" Кариев театры, 11:00
  • 30.03 "Тапшырыл...ган хатлар" Кариев театры, 18:00
  • 30.03 ПРЕМЬЕРА "Флешка, рэп һәм мәхәббәт"Тинчурин театры, 13:00 һәм 17:00
  • 31.03 "Шәй-бу, шай-бу" Кариев театры, 18:00
  • 31.03 "Өч аршын җир" Тинчурин театры, 17:00
  • 02.04 Хан кызы Турандык. Тинчурин театры, 18:30
  • 03.04 Гомер буе сине көтәм. Тинчурин театры, 18:30
  • 04.04 Кияү урлау. Тинчурин театры, 18:30
  • 05.04 Гастрольләр: Тайна замка на холме. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 11:00 һәм 13:00
  • 05.04 Гастрольләр: Ханума. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 18:30
  • 06.04 Гастрольләр: Мастер и Маргарита. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 07.04 Гастрольләр: Мелодия коралловых бус. Хакасский национальный драм.театр. Тинчурин театры, 17:00
  • 09.04 Җилкәнсезләр. Тинчурин театры, 13:00 һәм 18:30
  • 10.04 Синең хакта… Тинчурин театры, 18:30
  • 11.04 Ядәч! Исемдә! Бер гаилә трагикомедиясе. Тинчурин театры, 18:30
  • 12.04 Флешка, рэп һәм мәхәббәт. Тинчурин театры, 18:30
Бүген кемнәр туган
  • 28 Март
  • Ренат Әюпов - режиссер
  • Фирүзә Җамалетдинова - язучы
  • Артур Поляков - мәдәният хезмәткәре
  • Гиоргий Куприянов - дәүләт эшлеклесе
  • Вил Мәһдиев - көрәшче
  • Никах, юбилей,Туган кон,балалар бэйрэмен,торле кичэлэрне алып барабыз.8-4кэ хэтле шалтыратта аласыз.89393453961
  • Чистаидан иорт сатып Алам чистаинын узенэн 89274905164
  • 1 булмэле фатир моселман гаилэсенэ озак вакытка арендага бирелэ ЖК Салават купере. Собственник ( риелтор тугел!!!)89509488227.
  • Сдается 2-х комнатная квартира по ул. Ф.Амирхана порядочной семье на длительный срок. В квартире есть мебель, рядом остановка, магазины, рынок. Только граждане РФ без животных!!! 8-965-584-66-30 собственник.
  • Продаю листы нержавейки 530х630, толщина 3,5мм, запчасти на УАЗ.тел 89178553159.
  • Коттедж төзэргэ кирэк казанда минэм номер 89274905164
  • Баян сатыла. Казан. Тел.:89003238614
  • татар теленең аңлатмалы сүзлеге сатыла, 3 томда, Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1981 ел. тел.8 919 647 47 91
  • Казанда оч булмэле фатирнын залына тэртипле кыз эзлим. Бигичев урамы. Риелторсыз 89600347300
  • Исэнмесез! Бенто тортларга hэм капкейкларга заказлар кабул итэм! Казан шэhэре. 89377708700 Динара.
Архив
 
28.04.2008 Милләт

ИСКӘНДӘР ГЫЙЛӘҖЕВ: “ТАТАР – БИK ПРАKТИK ХАЛЫK”

Искәндәр Гыйләҗев КДУның татар филологиясе һәм тарихы факультетын сигез ел җитәкли. Татар мәдәнияте өлкәсендә милли кадрларны әзерләүче бу уку йорты бүген Татарстанда гына түгел, Русиядә дә иң көчлеләрдән санала. Татар филологиясе һәм тарихы факультетында очраклы кеше аз, бирегә бары тик татар халкын яраткан, аның телен, әдәбиятын, тарихын тирән өйрәнергә, үстерергә теләгәннәр генә килә дип исәпли Искәндәр Гыйләҗев. Тарихчы-галим безгә факультетның бүгенге яшәеше, татар теленең торышы, республикадагы икетеллелекнең гамәлгә ашырылу проблемалары турында сөйләде.

— Искәндәр әфәнде, татар филологиясе һәм тарихы факультетына башлыча кемнәр укырга килә? Абитуриентлар арасында конкурс артамы, кимиме?

— 90 нчы елларда милли яңарыш вакытында татар тарихы, теле һәм әдәбиятына игътибар бермә-бер арт­ты. Халыкта милли үзаң уянган чакта безнең факультетка бүгенге белән чагыштырганда күбрәк килделәр. Шә­һәр балалары шактый иде,  хәтта студентларның күпчелеген алар тәшкил итте.

Хәзерге вакытта факультетка керүчеләр арасында  ажиотаж юк. Шулай да, безнең балалар  татар теле, тарихы белән кызыксыналар. Конкурс стабиль бара, ки­лүчеләр саны кими димәс идем. Бер урынга 2-3 кеше дәгъва итә. Бу — реаль конкурс. Гадәттә, абитуриент, берсенә керә алмасам, икенчесенә барырмын дип, документларын берничә факультетка тапшыра. Шуңа да престижлы саналган юридик, икътисад факу­льтет­ла­рында конкурс ясалма булып чыга. Абитуриентларның саны бер бит. ә без­дә укырга теләгән кешеләр конкрет максат белән килә, башка җирдә имтихан тапшырмый. Шуңа да кайбе­рәү­ләргә конкурсыбыз бик тү­бән булып тоела. 

КДУның татар филоло­гия­се һәм тарихы факультеты — гуманитария өлкә­сен­дә татар зыялыларын әзерли торган бердәнбер уку йорты. Мин моны арттырып та, башкаларны түбәнсетеп тә әйтмим, бу шулай. Факультетта көчле галимнәр укыта. Татар теле һәм тарихы белән кызыксынган студентлар тирән белем алып чыгалар. Бәлки, кемдер татар филологиясенең башкаларга караганда дәрә­җәсе түбән, анда керү җи­ңел дип уйлыйдыр. Юк, алай түгел. Безгә чын мәгънә­сендә татар телен яраткан, халкына нидер эшләргә әзер булган, омтылган яшь­ләр килә. Бү­ген Татарстан хакимияте тарафыннан тө­гәл фән­нәргә, һөнәри белем бирүгә игътибарны арттырырга дигән максат куелды. Бу, әлбәттә, беренче чиратта гуманитария өлкәсендә белгечләр әзерләүне чикләячәк.

— Искәндәр әфәнде, Сез­­нең факультетта чит тел итеп шәрык телләрен дә өйрәнергә мөмкин. Ничек уйлыйсыз, мәктәп­ләр­дә те­ләгән кешегә Ау­ропа те­ле урынына, мә­сәлән, га­рәп, фарсы, төрек телен өй­рә­нүне оештырып буламы?

— Беренчедән, шәрык телләрен өйрәнү бездә факультатив, өстәмә рәвештә бирелә. КДУда моның өчен аерым Көнчыгышны өйрәнү институты бар. Ти­рән белем алырга теләгән кеше, әлбәт­тә, шунда бара.

Мәк­тәпләрдә укытуны алганда, фикерем мондый: бү­ген кеше туган һәм урыс те­лен­нән кала мәҗбүри рә­вештә кимендә бер Ауропа телен белергә тиеш. Ләкин баланың фарсы, гарәп, тө­рек телләрен өйрәнәсе килә икән, булдырырга ки­рәк. Факультатив рә­вештә оештырырга мөмкин. Күп тел­ләр белгән саен яхшырак.

— Сезнең факультетның Казахстан, Үзбәкстан, Кыр­гызстан, Азәрбайҗан, Тө­рекмәнстан кебек бәй­сез дәүләтләрнең филология галимнәре белән элем­тә­ләре ничек корылган? Без­гә якын булган төрки халыкларның телләрен, әдә­биятын факультетта өйрә­нү бармы?

— Төрки дәүләтләрнең галимнәре белән элемтә урнаштырылган, алар бер-берсе белән тыгыз аралаша дип әйтергә була. Кызганычка каршы, безнең факультетта төркичелек юнәлеше ях­шы үсә дип мактана алмыйм. Бу перспективадагы бурычларның берсе дип уйлыйм. Казах, төрекмән, азәр­байҗан, үзбәк, кыргыз телләрен өйрәнү киләчәктә тиешле дәрәҗәдә куелырга һәм ул фәкать безнең факультетта башкарылырга тиеш. Бу бәйсез дәүләт­ләр­нең перспективалары яхшы, алар үсештә, күзгә күренеп көчәя бара, без мо­ның бе­лән исәпләшергә тиеш. Төр­ки дәүләтләр бе­лән элемтәләрне саклап калырга телибез икән, бер-беребезне өй­рәнү зарури. Бер Төркия бе­лән генә чикләнү дөрес тү­гел. Төрки дәүләтләрдә дә өйрәнерлек мирас бар. Казан Русия һәм бәйсез төрки дәүләтләр арасында элемтә урнаштыручы җаваплы бер үзәк булырга тиеш. 

— Чит илләрдә калган татар мирасы, тарихына кагылышлы документлар ни дәрәҗәдә өйрә­нел­гән, аларны кайтару буенча нинди чаралар күрелә?

— Бу — бик авыр мәсьәлә. Татар — сибелгән халык. Татар яшәмәгән җир юк, шуңа да ул архивларны барлау бик авыр эш. Бу өлкәдә Бө­тендөнья татар конгрессы да, Татарстанның архив идарәсе дә эшли. Архив документлары чит илдә бик бай, аеруча татар диаспорасы яшәгән илләрдә. Төркия, Польша, Финляндия, Германия, Румыния, Чехия, Франция, АКШта андый материаллар бар. Аларны Казанда саклау — безнең максат. Бу бер факультет кына ерып чыгарлык эш түгел, барлык татар тарихчылары, хакимият, архив идарәсе, татар конгрессы да катнашырга, кө­чен куярга тиеш.

Хәер, Бөтендөнья татар конгрессы бу эшнең әһәмиятен яхшы аңлый. Мәсәлән, берлектә без Казанга Гали Акышның, Гариф Солтанның архивларын кайтарта алдык. Япониядә яшәүче татар профессоры Таминдар Мөхитнең бай архивы бар. Менә ул Казанга кайтартыргамы аны, юкмы дип уйланып йөри әле.

Безгә, бәлки, Казанда татар диаспораларының ар­хив­ларын өйрәнүче бер фән­­ни лаборатория булдырырга кирәктер, чөнки бу тарихның бик зур өлеше. Шәхси архивлардан башка дәүләтнеке дә бар бит әле. Бүгенге көндә безнең архив идарәсе чит өлкәләрдә татарларга, татар тарихына кагылышлы документларны барлау, җыю эшен башлады. Алар документларның ко­пия­ләрен ясатып, монда кайтарталар. Бик әйбәт, та­рих­чыларга да шактый уңайлы бу. Мәсә­лән, бер документны өйрә­нер өчен миңа вакытны да, акчаны да сарыф итеп Оренбургка барасы булмаячак. Кирәкле документлар белән үзебездә эш итә алам.

Чит илләрдә сакланган тарихи чыганакларга кил­гәндә, бер кыенлык бар. Тарихчыларыбызның күбесе чит телләрне белми, шуңа да татар тарихы һаман да ачылмаган китап булуын дәвам итә, аны чит ил галимнәре өйрәнә, ачышлар ясый.

— Искәндәр әфәнде, бү­ген татар теленең торышын ничек бәяләр идегез?

— Бик борчулы дияр идем. Республикада кабул ителгән икетеллелек законын тормышка ашыра алмадык. Кызганычка каршы, без аны кампания рәвешендә генә уздырырга тырыштык. Күп нәрсәне бары тик саннарга гына кайтарып калдырдык. ә минемчә, моңа тирәнрәк һәм киңрәк карарга кирәк. Безгә, бәлки, ике һәм берничә дәүләт теле бар илләр­нең тәҗрибәсен өйрә­нергә, үзебезгә үрнәк итеп алырга кирәк булган. Бу очракта Италияның Көньяк Тироль дип исемләнгән провинция­сен мисалга китерер идем. Бу җирлектә алманнар яши, алар анда 65 процентны тәш­кил итә. Биредә чын мәгънәсендә икетеллелек тормышка ашырылган. ә Италия — унитар дәүләт. Менә бу бик яхшы үрнәк. ә без федератив дәү­ләттә яшәп тә икетеллелекне тормышка ашыра алмыйбыз.

Кызганычка каршы, татар теленең даирәсе кими. Татар — бик практик халык. әгәр дә кеше җәмгыятьтә татар теленә ихтыяҗ кимегәнен сизә икән, ул тиз арада үзенә кирәкле булганын үзләштерә.

Монда психологик як та бар бит. Бездә кеше кирәкме, юкмы дип тел белән сатулашырга күнеккән. Андый караш булырга тиеш түгел. Тел — ул мирас, ата-бабаларыбыздан калган казаныш, дәүләт эшләрен алып баручы, иҗат итүче. Туган тел­гә, мәдәнияткә мө­нәсә­бәтне би­шектән үк тәр­бия­ләргә кирәк. Менә шул тө­шен­чә­ләрне балаларга сең­дерә бе­лү мөһим. Ул авыр түгел. Моның өчен безнең изге максат һәм заманча өйрәтү методикасы булырга тиеш. әгәр дә телгә карашыбызны үз­гәрт­мәсәк, ул югала баруын дәвам итәчәк.

Бездә татар теле гаиләдә сакланып калырга тиеш дип билгеләп үтәргә яраталар. Минемчә, бар нәрсәне дә гаиләгә генә кайтарып калдырырга ярамый. Бу — комплекслы башкарыла торган эш. Аңлаешлы, төгәл һәм бер юнәлешкә алып баручы  тел сәясәте булырга тиеш. Ләкин бүген ул юк. әлегә ка­дәр татар телен үстерү буенча комплекслы чаралар уз­мады. Без һаман да бөтен нәрсәне санга кайтарып калдырабыз, фәлән балалар бакчасында фәлән хәтле ба­ла татарча сөй­ләшә, шул төр­кемнәрдә татар тәрбиясен алалар, фәлән мәктәптә шулкадәр татар сыйныфлары бар дип санарга күнеккәнбез. Болай башкарылырга тиеш түгел бу мәсьәлә. Сыйфат ягын кайгыртырга кирәк. Бөтен нәрсә­не дә документ-кәгазьгә генә кайтарып калдырсак, эшләр ал­га бармаячак. Бер карасаң, безнең закон да, телләр үс­терү буенча аерым зур комитет та бар кебек. Никтер дәү­ләт үзе чыгарган законнарның гамәлдә булмаганын кайгыртмый. Бездә эш­ләр гадәттә ничек башкарыла? Закон кабул ителде,  бераз көн үзәгендә була, шаулашып алабыз да, аннары ул икенче планга күчә һәм онытыла. Тотрыклы түгел икән, аның кирәге юк.

— Татар теленең авыр хәлдә калуы аңа ихтыяҗ булмауга бәйле...

— Ихтыяҗны тудырып була. Бу очракта пропаганда зур роль уйнарга тиеш. Безнең халыкта берьяклы караш яши: татар теле — үлгән тел, татар тарихында әллә ни   кызыклы вакыйгалар, горурланырлык шәхесләребез юк дип уйлый.  Бик күп кеше бихәбәр, алар мәгълүматсыз.

Менә без татарны  акыллы итеп пиарлаштыруны бул­дыра алсак иде. Телевидение, радио, матбугат аша, төрле массалы акцияләр үт­кәреп, моны оештыру мөм­кин бит. Ләкин бу дәвамлы булырга тиеш, бер тапшыру яки бер мәкалә язып кына түгел. Тапшыру цикллары булуы мөһим. Бу очракта те­левидениегә зур өмет баглар идем. Ул бүгенге көндә иң көчле инструмент, бөтен фикерне аның аша уздырып була.

Татарны пиарлаштыру ту­рында сөйлибез икән, бүген, һичшиксез, татар интернетын үстерергә кирәк. Яшь­ләр бит көне-төне шунда уты­ра, менә кайда эш алып ба­рылсын иде! ә безнең җитәкчелек татар интернетын үстерүгә нинди өлеш кертә?! Моның буенча максатчан махсус программа булдырылырга ти­еш. ә әле­гә бездә бар нәр­сә ае­рым шәхесләрнең энтузиазмына терәлеп кала. Дәүләт­нең мөмкинлекләре юк тү­гел, чит илдән килгән хоккейчы, футболчылар­га зур акчалар түлиләр бит?! Ник әле спортка киткән чыгымнар милли мәдә­нияткә, фәнгә тотылмый?! әйе, милли мә­дә­нияткә сарыф ител­гән акчаның нәтиҗәсе бү­ген дә, ир­тәгә дә күренми, ләкин ел­лар үтүгә, ул рәх­мәт­ләр бе­лән кире әйләнеп кайтачак.

— Шәһәрдә татар телен үстерү турында күп сүз йөри. Калада туып-үскән кеше буларак моны ничек күзаллыйсыз?

— Авыл — ул безнең рухи чыганак, күп татар зыялыларын биргән урын. Ләкин барлык өметләрне аңа гына кайтарып калдырырга ярамый. Авыл үзгәрде. Без аны саклап, параллель рәвештә  шәһәргә дә зур игътибар би­рергә тиеш. Бүген прогрессив фикер йөртүчеләр калада яши. Менә мисал итеп 90 нчы елларда шәһәр­ләрдә ачылган татар мәктәп­ләрен, гимназияләрен тә­мам­лаган кызлар һәм егет­ләрне алыйк — ул гомумән башка буын. Араларында талантлы, милли рухлы, өметле яшь­ләр шактый. Алар киң һәм позитив фикер йөртүче, шәһәр татар мәдә­ниятен тудыра, аны үстерә алырлык шәхес­ләр. Ләкин моның өчен шә­һәр структурасы булдырылырга тиеш.

Шәһәр татар мәдәниятен эчтәлеге һәм теле буенча үс­­терергә кирәк. Кала яшь­ләре өчен бүген нәрсә бар?! Мактанырлык рок музыкасы юнәлеше үсеш ала алмый, прогрессив мәдәният үрнәк­ләрен бармак белән генә санарлык. әлегә яшьләрнең таләпләренә җа­вап бирә тор­ган театрларыбыз бар.

Ләкин мәдәният театр бе­лән генә чикләнми. Хәер, татар дискотекалары бар, әм­ма андагы җырларның сыйфатына килсәк, ул татар шә­һәр балаларына ярак­сыз. Бу өлкәдә без әле­гә яңарыш чо­рын киче­рә­без, эшләргә дә эшләргә. Шә­һәрдә татар рухлы балалар тәрбияләнсә генә алга бара алабыз. Калада шундый бер­­дәм, бер-берсе бе­лән тиз аралашучан мил­ли рухлы татар балалары үссә, безнең сыйфат үз­гәрәчәк.

— Искәндәр әфәнде, Сезнең әтиегез Аяз Гый­ләҗев, бездән соң татар язучылары калмаячак, татар телендә иҗат итәрләр, ләкин аларда татар рухы булмаячак, дип әйт­кән. Бүгенге татар әдәбиятын ничек бәялисез?

— Әти кискен әйтергә яра­­та иде, ләкин аның сүз­лә­рен­дә хаклык бар дип уйлыйм. Минем фикерем шундый: безнең әти буыны — Га­риф Ахунов, Мө­хәммәт Мәһ­диев, әмирхан Еники киткәч, татар прозасы тоныкланып калды.

Шигъ­рияттә, драматур­гия­дә ниндидер омтылышлар бар. Яңа әсәрләр, яңа тен­­денцияләр, исемнәр барлыкка килә. Безнең факультетта эшләгән “әллүки” иҗа­т берләшмәсендә дә талантлы яшьләр шактый. Аларның күп өлеше ТР Язучылар берлегенә кабул ител­де, китаплары басылып чыкты, Камал театрында яшь иҗатчыларга багышланган “Яңа буын” дип исемләнгән чара узды. Гаҗәеп яңа карашлы, алымлы, кызыклы шигърият бар. ә менә проза юк. Бу бик борчулы күренеш.

Әдәбиятта прозаның үз урыны бар. Фикерне әйтү, җиткерү, уйлану өчен үзенең җитди функциясен үти ул. Ә бүген фикер җиткерерлек язучы күренми, яшьләр арасында да мактап сөйләрлек кешеләр юк. Шушы нисбәт­тән без студентларны укытканда бу юнәлешкә зур игътибар бирергә тырышабыз. Гомумән, татар әдәбиятының укучысы кимегән­нән-кими бара.

— Бәлки, татар әдәбияты конкурентлыкка чыдамлы булсын өчен киң катлам кешеләренә дә тәгаен­лән­гән әдәбият тудырырга кирәктер?

— Кирәк. Татарда бар нәр­сә дә төрлесеннән булырга тиеш. Элитага тәгаенләнгән әдәбият тудырып кына булмый. Без барысын да колачлап алырга тиеш. Җиңел жанр­дагы әсәрләр дә кирәк. Аңа ихтыяҗ бар икән,  булдырырга тиешбез.

Музыкага килгәндә дә шу­лай ук. Кеше төрле, барысы да классик музыка тыңламый. Бездә татар халык җырлары һәм попсадан башка татар джаз музыкасы, рэп, рок, тар катлам кеше­лә­ре ге­нә аңлый торган авангард музыка да булырга тиеш. Һәр кешенең ихтыяҗын канәгатьләндерү мө­һим. Бо­лар барысы да шартлар тудырудан һәм аерым шә­хес­­ләрдән тора.

Бездә, кызганычка каршы, татар кешесе ниндидер кысалардан чыкты, таланты бе­лән аерылдымы, ул татарлыгын югалта. Менә дөнья­кү­ләм танылган балет биючесе Ирек Мөхәммәдов Бө­екбританиянең патша сарае сәхнәсендә чыгыш ясый дип күкрәк кагабыз. Ләкин аның анда биеп йөрүеннән татарга ни файда? Чулпан Хамматованы танылган татар ак­трисасы дибез. Нинди татар актрисасы ди ул?! Аксаковның бабасы татар булган, Карамзин татар милләтен­нән дибез. Тик татарга файда бармы моңардан? Пушкинның бабасы африканлы булган, ләкин Пушкин Эфио­пия түгел, ә урыс халкына хезмәт иткән, бөек урыс шагыйре исемен йөртә. Бездә талантлы кешеләргә шартлар тудырылырга тиеш. Шун­­дый шәхесләрне барлап, сәләтлеләрне алтын бөр­текләре итеп җы­еп, туплап, башыннан сыйпап кына үстерергә, аны татар итеп тәрбияләргә кирәк. Башка милләтне үстереп йө­рер урынга татарга файда китерсен ул.

Күп нәрсә татарның үзен­нән тора. Русия шартларында үз йөзеңне саклау авыр, ләкин без телебез, мәдәния­тебез, динебез белән татар булып калырга тиеш. Татарларда горурлык хисен булдырып, һәр кешенең миенә “Без — үзгә, бер илдә торсак та, бер хокуклы булсак та, без, татарлар, үзебезчә яшибез” дигәнне сеңдерергә кирәк. Мин студент­ларга да: “Без — бөек халык дип йөрмәгез, шыпырт кына бөеклегеңне гамәлең аша күрсәт, исбат ит”, — дип әй­тәм. Үз йөзебезне саклап ка­ла алсак, чыннан да, бө­ек халык булачакбыз.


Римма БИКМӨХӘММӘТОВА
Ирек мәйданы
№ 16 | 25.04.2008
Ирек мәйданы печать

▲ Өскә
Матбугат-инфо
Матбугат.ру
Ватаным Татарстан
Шәһри Казан
Бердәмлек
Рәшит Ваһапов фестивале
Камал театры
Тинчурин театры
Татар дәүләт филармониясе
Ирек мәйданы
Татарстан яшьләре
Кариев театры
Идел
Өмет
Татарстан китап нәшрияты
Милли Музей
Шаян
Татаркино
Ханский дом
Татар телен һәм ТР яшәүче халыклар вәкилләренең<br />туган телләрен саклау, үстерү мәсьәләләре комиссиясе
«Элита»