Акчаны кайдан алырга?

Ро­с­сиялеләр хәзер базардагы чит ил яшелчәсе һәм җиләк-җимешенә карап: “Россиядә бәяләрдән башка берни дә үсми”, – дип шаярта. Бәя үсү фонында бюджетны суыткычка кую сөендерә торган перспектива түгел, билгеле. Ләкин туңдырылган бюджетка да акча табу кыен булачак. Экспорт инде болай да шул­кадәр кимеде: илдән капитал качудан туктады, чөнки качарлык валюта юк, бөтен булганы импортка тотылып бетә. Быелгы бюд­жетның бер уңай ягы бар: чит илгә әҗәтләр түлисе юк диярлек. Ә менә 2017 елда тимер пәрдә артындагы кредиторларга 60 миллиард доллардан артык әҗәт­не кайтарып бирергә туры киләчәк. Финанс спекулянты Сорос, мәсәлән, Россия бу әҗәтне түли алмаячак, банкротлыкка чыгачак, дип белдерә. Нефть бәяләре түбәнәйсә, быел көзгә үк ил эчендә хәлләр катлауланачак. Экспертлар исә “кара алтын” озакламый үлем элмәге ясаячак, түбәнгә ки­тәчәк дип куркыта.

 

Кризис бюджеты нефтькә үлчәнмә­гән илләр­гә дә каешларны кысып буарга куша хәзер. Тик элекке СССР аркадашлары булган Көнчыгыш Европа илләре артык кайгырмыйлар. Алар Евросоюзда, тамакларын Брюссель чиновниклары туйдыра. Чехия, әйтик, Евросоюздан 7,5 миллиард евро бушлай ярдәм алып яши, бу – күкрәк баласыннан башлап һәр чехка 52 мең 500 сум тирәсе акча тия дигән сүз, бездәге дүрт кешелек гаиләнең бик сирәгенең генә бюджеты җан башына бу суммага җитә. Чехия президенты: “Евросоюздан чыгу турында референдум булса, мин калу ягында тавыш бирәчәк­мен, чөнки шыр тиле генә мондый акчадан баш тартыр иде”, – ди. Россияле­ләрнең исә Евросоюз кебек савым сыерлары юк, шуңа күрә акчаны үз кесәбездән генә эзләргә туры киләчәк. Җитмәсә, көтмәгәндә доллар арзанаеп, ил бюджетын кыен хәлгә куйды. Владимир Путин да моңа борчылу белдерде. Тышкы икътисадый банк җитәкчесе урынбасары Андрей Клепач: “Дол­ларның бер сумга арзанаюы ил бюджетын 160 миллиард сумга киметә”, – дип тәш­вишле хәбәр җит­кер­де.

 

Шуңа күрә Путин командасы чалбар­лар­ның яшерен ке­сәләрен эзләү белән мәш­гуль. Кремльдәге соңгы ки­ңәш­мәләрнең бер­сендә Президент чиновниклар кө­түе алдына “гараж икъти­сады”н күләгәдән чыгару бурычын куйды. Статистика бүген Россиядә 30 миллион граж­данинның эш­ләгәнен­нән салымнар түләмичә, үз көнен үзе күреп яшәвен күрсәтә. Боларны сава баш­ласаң, ил казнасына йөзлә­гән миллиард сум акча явар иде, Пенсия фондының тишекләрен өлешчә булса да томалап булыр иде, тик мөгезләрен ничек тотарга белмиләр. Путин исә ки­ңәшмәдә биз­несның һәм эшләүчеләрнең күләгәдә качып ятуларының сәбәбен күрсәтте: “Полиция хезмәт­кәрләре, прокурорлар һәм зур салымнар аларны кү­ләгәгә китәргә мәҗбүр итә”, – диде. Шабашкага йөреп акча эшләүчеләр исә (алар арасында айга йөз иллешәр мең сум хезмәт хакы алучылар да бар) түрәләр армиясе өчен үз кесәлә­реннән акча бүлеп бирергә җыенмый­лар, чөнки моның файдасы юк, бик күп ди­гәндә, пенсия яшенә җитсәң, ачлы-туклы яшәргә җитәр­лек кенә пенсия алачаксың.

 

Федераль түрә­ләр исә халык кесәсен капшауның яңа ысулларын эзли. Зур чыгымнар тотып яшәү­челәр алдына: “Акчаны кайдан ал­дың?” – дигән кискен сорау куярга ниятлиләр. Әйтик, кыйммәтле фатир сатып аласың икән, рәхим ит, акчаны ничек туплавың турында белешмә китер. Бу ысулны дөньяның күп кенә алга киткән илләрендә түрәләргә карата кулланалар, түрәнең чыгымнары эшләгән хезмәт хакын узып китсә, акчаны кайдан алуы турында сорап та тормыйлар, җинаять эше генә ачалар. Безнең кайбер дуамал оппозиционерлар да россияле чиновникларга карата шундый тәртип кер­тү турында тәкъ­дим­нәр белән чыгып караганнар иде, тик түрәләрнең җавабы катгый булды: “Бу Россия Консти­туциясенә кар­шы килә”, – диделәр. Шуңа күрә Мин­финның чыгымнарны конт­рольгә алу турындагы инициативасы да һавада эленеп калыр шикелле. Гади халыкка – бер тәртип, түрәләргә карата икенчесен кертеп булмый бит инде. Бездә кайсы түрәнең малы хезмәт хакы күләмендә генә соң? Россия банкын 1998 елга кадәр җитәкләгән Сергей Дубинин: “Кешеләр­гә бер нәрсә дә бирә алмый­сың икән, ирек бирергә кирәк”, – дип, күләгәдә эш­ләүчеләрне як­лый. Илдә исә рәсми тер­кәлеп эшләү­челәрнең дә байтагы хезмәт хакын минималь күләмдә генә күрсәтеп, калганын конвертларда алуны кулай күрә. Бизнес өчен дә шулай уңайрак. 

 

Күләгәдә эшләүчеләрне кысып булмаса, рәсми хез­мәт хакы алып эшләү­че­ләрне селкетеп карарга мөмкин. Дө­рес, боларның күбесенең авыз­ларын ачса, үпкәләре кү­ренергә тора, шулай да, тү­рәләр фике­ренчә, сыгып карарлык урыннар бар әле. Раиса Карамзина атлы депутат Думага эшләүче пенсионерларны ел саен август аенда пенсиягә өстәлә торган тиеннәрдән баш тартырга өн­ди торган канун проекты әвәләп керткән булган, аны әлегә Дума принтерына тыгып өлгермәгәннәр. Менә шул пешмәгән камырны күп­тән түгел генә хөкүмәт комиссиясе карады һәм яхшы дип тапты. Эшләүче пенсионер­ның пенсиясен индексация­ләүдән баш тартып, бюджетка бер ямаулык салганнар иде инде. Хәзер август аенда пенсияне яңадан исәпләүне туктатып, тагын бер тапкыр отмакчылар. Дөрес, Пенсия фон­­дының отышы бу очракта 12 миллиард сум гына булачак икән. Бу – чиләккә уймак белән су өстәү кебек кенә бер нәрсә, әмма шундый вак сумма да хәзер кызыктыра.

 

Эшләүче пенсионерлар өс­тәмә тиеннәрдән баш тартса (бу – бик күп булганда айга 200 сум акча), киләчәктә пенсия балларын өстәргә вәгъдә итәләр, ягъни эшли алмый башлагач (яшәп калса!), күб­рәк акча түләмәкчеләр. Ил икътисадын нәтиҗәлерәк эш­лә­теп, салым агымнарын үс­терү кебек ысулга хөкүмәт­тә ышанмыйлар инде. Кайбер түрәләр үзләре үк әйтеп тора: бюджетның 20-25 проценты нәтиҗәсез тотыла (гади телгә күчергәндә – урлана), ләкин тишек капчыктан коелган ул акчаны ил икътисадына кире кайтару һәм эшләтү перспективасына да көч җитмәслек мәшәкать дип карала. Шуңа күрә бер генә юл кала: ач халыкның тамагын кысарга, каешын буарга. Моның иң җайлы юлы – яңадан сумны түнтәрү, бер сумга арзанайган доллар бюджетны 160 миллиард сумга киметә икән, кыйммәт­ләнгән валюта шу­ның кадәр үк май өсти дигән сүз бит. Шуңа күрә без хөкүмәт һәм спекулянтлар ты­рышлыгы белән көзгә таба рубльнең тагын бер түн­тәрелешен күрер­­без төсле.