Болгарда ниләр булып ята?

“Шәп бит бу! Тарих белән танышыр, күңел белән ял итәр өчен менә дигән урын! Карагыз әле, нинди искиткеч хозурлык!” – дип сокланып йөрде Минтимер Шәймиев Болгарда. Инде ничәмә-ничә тапкыр күргән, һәр урыны белән таныш булган кешедә – һаман соклану хисе! Идел Болгарстанында рәсми рәвештә ислам кабул итү көнендә ике дистәгә якын түрә, галим, төзүче белән бергә Минтимер Шәймиев изге җирдә җәелдерелгән төзелеш, яңарту эшенең ничек баруы белән кызыксынды.

21 май – Идел Болгарстанында рәсми рәвештә ислам кабул иткән көн. Аны берни­чә ел элек галимнәр бик төгәл санап чыгарды. “922 елда Болгарга килгән Әхмәт ибн Фадлан, шул елның 16 маенда булган вакыйганы үз юлъязмаларында тасвирлаган. Тәү­дә ничек язылган, шул ук көнне билгеләргә кирәк ди­гән фикер яңгырады, әмма санап карагач, бу эштә астрономнар да катнашты, 922 елның 16 мае хәзерге календарь буенча 21 майга туры килә булып чыкты. Төгәл датасын үзем санап чыгардым. Галимнәр белән килешеп, шушы көн рәсми бәйрәм буларак игълан ителде”, – дип сөйләде инженер, җәмәгать эшлеклесе Раил Имамов. Быел бу көнне шау-шулы бәй­рәмнәр оештырылмады, әм­ма Болгарда барысы да мәш киләләр иде.

Болгарда ярты ел бул­масаң, үзгәрешләрне сизә­сең. “Ак мәчет”кә күз салсаң да, аһ итәрлек, утыртылган алмагачлар – шау чәчәктә. Болгарның һәр почмагында эш кайный. Хәзерге вакытта елга порты янындагы ярны ныгыту эшләре бара. Ел саен Идел күтәрелеп, ярны юып төшерә, аны таш белән ныгыту кирәк, дип аңлата бел­гечләр. “Берничә айдан бу урынны танымассыз да, шау чәчәккә күмелеп торачак, – дип сөйләде археология институты директоры, галим Айрат Ситдыйков. – Елга портыннан өскә таба мен­сәң, нәкъ Хан сараена барып җитәсең. Бу – ханнар йөргән сукмак. Ул таштан салыначак, ә ике яклап Болгар ханлыгы бе­лән идарә иткән ханнар исемнәре, аларның ида­рә итү еллары чокып язылган булачак. Алмыш ханнан башланачак, Казан ханлыгына нигез салган Мәхмүд белән төгәл­ләнәчәк. Алар төгәл ничәү була: унсигезме, азракмы – әйтә алмыйм, әле­гә бу турыда тарихчылар бәхәсләшә. Моннан тыш яр буенда урнаштырылган мә­гъ­лүмат такталарында Болгар, Алтын Урда чоры белән бәйле булган шагыйрь, гали­мнәрнең иҗа­ты тәкъдим ителәчәк. Бу – ачык һавада татар­­ларның язма мәдә­нияте музее.

Быелдан Болгарда Һө­нәр­челәр шәһәрчеге эшен җәел­де­рәчәк. Без барганда, йоннан кул эшләнмәләре белән мәш килүчеләр, хәр­би кораллар ясап, алардан атып карарга тәкъдим итү­челәр дә үз урыннарын тапкан иде. Аларга тиздән чүл­мәк ясаучылар, тимер­че­ләр, күн эш­ләнмә­ләрен җи­теш­терү­че­ләр, зәр­кән­че­ләр, тукымадан кием тегү­челәр һ.б. кушылачак. Бол­гар нинди һө­нәрләр бе­лән дан тоткан – барысы да би­редә тәкъдим ителәчәк, дип ышандырдылар.

Тагын бер мактанып сөй­­ләрлек эш – археология лабораториясе бинасы. Дө­рес, бу бина инде узган елны ук салынды, һөнәр­че­ләрне кабул итте, ә быелдан ул уку-укыту базасы буларак эшен җәел­дерәчәк. Ул мәктәп, югары уку йортлары укучылары, галим­нәр өчен эксперименталь оста­ханә буларак эшләя­чәк. Лаборатория белгеч­ләрне ка­бул итәргә әзер, барлык шартлар тудырылган. Кер дә укы, эшлә!

Түрәләр барып караган тагын бер урын – киләчәктә 292 кешене кабул итәрлек итеп төзеләчәк кунакханә. Бинаның проекты да кызык, урыны да шәп, дип ышандыра төзүчеләр, чөнки аны XIV гасырдагы Ак пулатка охшатып күтәрәчәкләр. Өстәвенә әле янына Болгарның атаклы мун­часын да төзия­чәк­ләр. Татарларда мунча мә­дәния­те борынгыдан ук бул­ган, дип хәрабәләрне күр­сәтеп йөргәнче, аны тө­зеп, кеше­ләр­гә тәкъдим итәр­гә кирәк. Бик отышлы урында урнашкан ул, бе­рен­чедән, тарихи мәйданга терәлеп тора ди­гән­дәй, бер якта – урман, икен­че якта киң Иделгә манзара ачыла. Ял итәргә менә дигән урын!

“Бер көнгә килеп, Болгардагы тарихи корылмаларны, музейларны карап бетереп булмый. Берничә көнгә килеп, барысы белән дә иркен­ләп танышу кирәк. Хәтта татарстанлыларга да бер көнгә килү авыррак, ә читтән килү­челәр күбәйсә? Туристларны кабул итәр өчен, респуб­ликаның йөзе булырлык ку­нак­ханә кирәк. Килә­се елда туристлык сезоны ба­ш­лануга өлгертәсе иде. Бу кунак­ханәнең исеме ничек булыр, белмим, бәл­ки, Кәрвансарай исеме туры килер, аны җәмә­гать­че­лек хәл итәр”, – дип сөйләде Минтимер Шәймиев.

Бу көнне Болгарда “Борынгы Болгар җирендә – балалар” дип исемләгән фес­тиваль-марафон да булды, түрәләр, анда да кереп, балаларның күңелләрен күрде. Болгарда тиздән, 14 июньдә “Изге Болгар җыены” булачак, инде чатырлар корылган, 50 меңгә якын кеше килү көтелә, дип әйтәләр.