Чуен Гәрәй малае Мәгъсүм Гәрәев белән ИНТЕРВЬЮ (ФОТО)

Мәгъсүм Гәрәй улының байтак дәүләт бүләкләре, мактаулы исемнәре янында Сочи шәһәренең мактаулы гражданины, Прокопьевск шәһәренең мактаулы шахтеры дигәннәре дә бар. Соңгы елларда чыгарган «Чуен Гәрәй малае», «Җаның кыйбатмы, малыңмы?», «Яшәсен Мин!» кебек китаплары республикабызда гына түгел, ә байтак чит ил китапханәләрендә, аерым алганда Париждагы ЮНЕСКО китапханәсендә дә урын алган.

 

– Мин 7 нче сыйныфта укыганда ук «Яшь сталинчы» (хәзерге «Татарстан яшьләре») газетасына мәкаләләр, шигырьләр һәм кроссвордлар җибәрә идем. Күбесе басыла, ә кайчакта: «Шәле урта мәктәбе һәм Вахитов исемендәге колхоз турында гына язасыз, шуңа күрә хәбәрләрегезнең барысын да чыгара алмыйбыз», – дигән хатлар да килгәли иде. Институтта укыган чакта ук радиода эшли башладым: спорт ярышларыннан репортажлар алып бардым. 25 яшемдә мин инде республикабызның иң төп газетасы саналган «Социалистик Татарстан»да эшли башладым.

 

– Әйе, миңа әти кулында үсәргә насыйп булмады, ике яшь тә тугыз айлык вакытымда мөгаллим әтиемне «советка каршы агитация алып бара» дигән сылтау белән Сталин лагерена сөрәләр, 10 елга, хәтта гаиләсе белән хат алышу хокукыннан мәхрүм итеп. Әтием анда 1944 елның 2 апрелендә авырудан һәм ачлыктан үлә. Бу Шакиров Гәрәйнең икенче репрессиясе була. Аны авыл куштаннары әләге буенча беренче тапкыр 1930 елда 5 елга хөкем иткән булалар. Менә шул ГУЛАГтан беренче тапкырында сынмый-ватылмый кайтуы өчен аңа Чуен кушаматы тагалар. Без – Гәрәйнекеләр әтинең шундый нык, затлы кушаматы белән горурланып яшәдек. Безнең йорт-җиребезне, андагы барлык җиһазларны ике тапкыр талап алып бетерәләр. Мөгаллимә әни дүрт баласы – кызлары Зәйтүнә һәм Сәгъдәт, улы Мәхмүт һәм төпчеге Мәгъсүм белән урамда торып кала. Безгә кеше мунчаларында, бәрәңге базларында кунып яшәргә туры килде. Анам, әтием васыятен үтәп, дүртебезне дә укытты. Без хурландык, әмма хур булмадык. Әтидән күчкән асыл уңай сыйфатлар, әнинең әдәпле, әхлаклы тәрбиясе Чуен Гәрәй малаен борыны белән боз тишәргә, әмма алга куелган максатка ирешергә өйрәтте. Миңа – «халык дошманы» малаена дан алу гаять авыр иде. Әмма мин сынмадым да, сыгылмадым да – гел алга бардым.

 

 

– Шәмси Хәбибулла улы Хамматовны. Хәер, минем генә түгел, күпләрнең остазы иде ул. Радиода инде, кем әйтмешли, азау теше ярып барганда, «Социалистик Татарстан» газетасына эшкә чакырды ул мине. «Син дә, Гәрәев, еллар үтү белән олыгаерсың, пенсиягә чыгарсың. Ишегалдында күршеләрең белән сөйләшеп торган чакларың булыр. Журналист булып эшләгәнеңне әйтерсең. Язганнарыңны укыйсылары килер кордашларыңның. Ә алар юк, синең радиода сөйләгәннәрең әллә кайчан һавага очкан. Газета журналисты басылган әсәрләрен саклый. Шуның белән балаларына, оныкларыңа иҗат мирасын калдыра. Синеке исә җилгә очкан!» – дип әйтте ул миңа. Ә бит минем киләчәгемне ничек дөрес чамалаган!

 

Радиодан күпме генә җибәрмәскә теләсәләр дә, мин, шулай итеп, 1967 елда «Социалистик Татарстан» газетасында эшли башладым.

 

Шәмси Хамматов журналистикада олы шәхес, киң колачлы, зур фикерле җитәкче иде. Мин аның белән егерме елдан артык бергә эшләдем. Яшьләргә шаяртып та, җитдиләнеп тә әйтә торган сүзләре әле дә булса колагымнан китми: «Газетаны үзеңне, әти-әниеңне, хатыныңны, балаларыңны яраткан шикелле якын күрсәң генә синнән зур журналист чыгар». Әлеге тирән мәгънәле фикернең асылына еллар үтү белән күбрәк төшенә барам. Ул үз кулы астында эшләүче журналистларны яклый белә, аларга югары оешмалар тарафыннан каты сүз әйттерми, гаепне үз өстенә ала белә иде.

 

– Әйе, булды андый хәл. Бу кайбер кешеләргә сату-алу эшендә үземнең кемлегемне күрсәтү өчен кирәк иде. 1970 елда Ленинның тууына 100 ел тулу уңаеннан Казанда үткән фотокүргәзмәнең директоры булып эшләп алдым. Бер ай дәвам иткән чарада 30 тиеннән билет сатып 24 мең сумнан артык чиста табыш алдым. Ул чорда «Волга» автомобиленең 7 мең сум чамасы торганын исәпкә алсак, чыннан да, зур акча иде бу. Акча исе исертә дигәндәй, кибет директорлары курсында укыдым да, сәүдәгәр булып эшләп алдым. Арбузов урамындагы азык-төлек кибетен бирделәр миңа. Гөрләп сату иттем, кибетне дефицит товарлар белән тутырдым. Әмма бер язып караган кеше язмый түзә аламыни – янәдән журналистикага күчтем.

 

Әмма сәүдәгә өйрәнүемнең соңрак кирәге янә чыкты – хәзер үз китапларымны үзем сатам. Тагын шунысын да әйтергә кирәк: һәр чыккан китапларымнан берәр данәсен мәктәп китапханәләренә бүләк итәм. Китап саткан акчага инвалидлар өчен дүрт арба алып, Питрәч районы кешеләренә кайтарып бирдем.

 

Пенсиягә чыгып та матди яктан әлләни куанып яшәмәгән 800ләп кешене – әдәбият-сәнгать әһелләрен, үземнең Шәле, әниемнең туган авылы Күннән берничә гаиләне үз акчама берәр газета-журналга яздырам.

 

 

– Дөрес әйтәсең. Кайсыдыр бер өлкәдә дан казанган кешеләр, алар урысча әйткәндә, бик капризный, нәзберек һәм һавалы булалар бит. Аларның даны муеннан, ниндидер бер татар журналистына интервью бирергә бик ашкынып тормыйлар. Шуңа күрә иң беренче чиратта аларның иҗатларын, казанышларын яхшы белергә кирәк. Әйтик: «Нинди иҗат планнарыгыз бар?» – дигән ахмак сорауга берәү дә акыллы итеп җавап бирә алмый. Журналист теләсә кайсы кыен хәлдән дә чыгу юлын таба белергә тиеш. Әйтик, Казанга Шаляпин фестиваленә килгән атаклы опера җырчысы Зураб Соткилавадан интервью алдым бервакыт. Соңыннан минем белән фотога төшәргә теләми генә бит. Мин исә аның бу сәер гадәте хакында алдан белә идем – кесәгә аның якын дусты Роберто Лоретти белән бергә төшкән фотоны салып бардым. Шуны күрсәткәч, Соткилава да риза булды.

 

 

– Хатыным Гөлхаҗирә белән 53 ел пар күгәрченнәр кебек гөрләшеп яшибез. Улларыбыз Айдар белән Айрат үзләре теләгән югары уку йортын тәмамлап, үз һөнәрләре буенча эшлиләр. Оныкларыбыз да җитәрлек.

 

– Күңелем, рухым яшь егет чагымда нинди булса хәзер дә шундый. Тирә-юньгә мөнәсәбәтем аз гына да үзгәрми. Җәяү йөрергә, бакчада физик эш эшләргә яратам. Бу бәлки нәселебезнең таза-сау булуыннан да киләдер. Әнием 96 яшендә дә үз аягында, үз акылында иде. Әтинең сеңлесе Тайфә апабыз гомере буе Магнитогорск металлургия комбинатын төзүдә ирләр белән бертигез эшләп, Ленин ордены алды һәм 90ны тутырып үлде.

 

Мин әле хәзер дә көненә 8-10 сәгать язып утырам, концертлар карап ял итәм, кызыклы кешеләр белән аралашып, үземә ләззәт алам.

 

 

– Тел төбеңне аңладым. Эчү мәсьәләсендә менә ни диясе килә: без бит эчә белмибез. Мин эчүчеләрне кызганам, эчмәүчеләргә сагаеп карыйм. Яши-яши шунысына яхшы төшендем: иҗади эштә аракы бик куркыныч нәрсә. Үзем эчүне күптән ташладым. Атаклы әрмән коньягы белән виноград шәрабының тәмен шәп белә идем. Чын эчемлекне чама белән генә йотып куйганда зарары юк – сәламәтлеккә дә, эшкә дә. Без чамасын белеп кенә дуслар, туганнар, фикердәшләр белән чүкердәшеп утыруның борынгыдан килгән гадәтләрен югалттык бугай. Хәзер бездә асылда кирәкле кешеләр белән эчүне хуплыйлар. Минем моны җенем сөйми.

 

– Аның мәгънәсен эзләп мин байтак сүзлекләр актардым. Эзли торгач таптым. Төрекчә бу сүз батыр, гайрәтле, дәртле, көчле дигәнне аңлата. Тарихчылар исәпләвенчә, Казан һәм Кырым ханлыкларында гәрәй дип гаскәр башлыкларын да атаганнар.

 

 

– Иң әүвәле бер әйберне ачыклап китик әле. Минем сиксәненче генә түгел, 81 нче туган көнем үтте. Дөньяның күп илләрендә туу көнен беренче туган көн диләр дә, бер елдан икенче туган көн дип билгеләп үтәләр. Ә Япония белән Кытайда бала туган көнне аңа 1 яшь дип язып куялар. Бәлки монысы тагын да дөресрәктер, чөнки сабый анасы карынында 9 ай яшәгән бит инде.

 

Мине татар теле язмышы бик нык борчый. Аны саклап калуның беренче һәм иң ышанычлы юлы – Коръәнне татарчага тәрҗемә итү дип саныйм. Әйтик, Эстониядә Коръәнне эстончага тәрҗемә итү эше белән зур бер институт галимнәре, дин белгечләре 5 ел буе шөгыльләнгәннәр. Безгә дә шулай эшләргә кирәк. Тагын бер әйбер җанымны телгәли: яши торган җиребезне пычратуыбыз. Суларыбыз эчәргә ярамас хәлгә җитеп шакшыланды, урманнарыбызны кисеп бетереп барабыз, басуларны, бакчаларыбызны химикатлар белән агулыйбыз. Үзебез яшәгән Җирне хөрмәтләргә, тәрбияләргә кайчан өйрәнербез икән?! Дөньяны матурлык коткара дип юкка гына әйтмәгәннәрдер... .