40 елга кичеккән әңгәмә

“Мәйдан”да “Кошларым”ны ишеткәч, әнә шул хәлләр хәтердә яңарды. Бу юлы инде мин ак сакаллы карт идем (туры һәм күчмә мәгънәсендә), шуңа күрә Әхмәтшиннар белән “Атнакич кунагы” сәхифәсенә әңгәмә әзерләүне редакциябезнең ышанычлы хәбәрчесе Раушания Шәяхмәтовага тапшырдык. Рәхмәт яусын, ул бу эшне тиз арада һәм тиешле югарылыкта башкарып чыкты.

 

 

Винни-Пухның: “Кто ходит в гости по утрам, тот поступает мудро”, – дигән рэп җырын күңелемнән генә такмаклый-такмаклый Әхмәтшиннар фатирының ишек кыңгыравына басканда, чыннан да, һич кенә дә кунакка бара торган вакыт түгел иде әле. Иртән-иртүк кунакка килүемнең сәбәбе әдәпсезлегемдә түгел, ә булачак әңгәмәдәшем – Татарстанның атказанган сәнгать эшлеклесе, Русия Театр әһелләре берлеге әгъзасы, композитор Вәсим Васыйл улы Әхмәтшинның эш графигының бик тә тыгызлыгында иде. Вәсим абый һәм аның хатыны, Татарстанның атказанган мәдәният хезмәткәре, җырчы Асия апа Әхмәтшина күптәнге танышлары кебек гөрләп каршы алдылар. Әңгәмә дә үзеннән-үзе ялганды. Бик тиздән мин тәгаенләп килгән интервьюның бик ярлы чыгачагын аңладым. Бу җырлы-моңлы гаилә, аларның иҗади эшчәнлеге хакында бер әңгәмә кысаларына гына ничек сыешырмын дип хәсрәткә баттым. Әхмәтшиннарның фикер байлыгын, сәхнә әһелләре тормышыннан мәзәк хәлләр һәм башка истәлекләрен сыйдырыр, телебезгә, милли сәнгатебезгә багышланган гомер юлларын бәян итәр өчен калын бер китап язарга кирәк икән... Табада коймак чыжылдап пеште... 20ләп “тере” җыр тыңладым... Коймакларына да, җырларына да, Вәсим абыйның ыспайлыгы-зыялылыгына, Асия апаның битләрен чокырландырып эчкерсез көлүенә тәмам гашыйк булып, әлеге легендар шәхесләр белән аралаша алуымнан бик тә бәхетле мизгелләр кичердем.

 

 

– Соң, син килүгә җыештырдык инде. Хәер, туздыручы да юк инде хәзер. Улларыбызның үз тормышлары. Ә элегрәк бу фатир нәкъ тулай торак кебек иде! Менә бу зал идәнендә тәгәрәшеп йоклап чыкты бөтен татар эстрадасы! (Асия апа, Салават Фәтхетдиновтан башлап, бөтен татар җырчыларын, шагыйрьләрен, музыкантларын санап китте – Р.Ш.).

 

 

– Музей бар ул! Минзәлә районының Хуҗәмәт авылындагы йортыбызның икенче катында музейлык материал тупланган безнең. Ни өчен Минзәләдәме йортыбыз? Асиямнең туган авылы ул Хуҗәмәт. Үзем Сарманда туып-үстем.

 

 

– Мин бит 1969 елдан бирле балаларга музыка белеме бирәм. Тынлы уен коралларында уйнарга өйрәтәм. Югары категорияле педагог дип аталам. Башта Минзәләдә эшләдем. Анда, мәктәптән тыш, Минзәлә тынлы оркестрына җитәкчелек иттем. 1976 елда Мамадышка күчендек. 1977 елда “Нокрәт” ансамбле туды. Ул чорда вокаль-инструменталь музыканың коточкыч популяр чагы. Без дә тиз арада халык мәхәббәтен яулауга ирештек.

 

 

– Безнең белән бер йортта яшәүче, гади генә хезмәткәр булып эшләгән Нәкыя исемле ханым шигырьләрен күтәреп керде бервакыт. Гомере буе эчендәге барлык уй-хисләрен шигырь юлларына салып барган икән. Асия белән шигырьләрен укып чыктык. Аларда ниндидер сагыш, тирән мәгънә барлыгы әсәрләндерде. Менә шушы “Кошларым”ны сайлап алып, көй яздым. Тик кушымта өлешенә дә көй килә генә бит күңелгә, ә сүзләре юк! Нәкыягә кушымта язарга куштым. Шигъри җанлы кешеләр үзенә бертөрле бит алар: “Юк, яза алмыйм, ялганмый бернәрсә дә монда”, – димәсенме...

 

 

– Кушымтаны сүзсез генә, тавыштагы, күңелдәге бөтен моңны салып, “а-а-а-а...” дип көйләргә уйлаштык. Гаҗәеп отышлы килеп чыкты бит! (Бу урында Асия апа җырлап та җибәрде. Әлеге җырны беренче яңгыраткан тавыш яшьлекне искә төшерде. Күзләр яшьләнде, борын йомшады... – Р.Ш.).

 

– 1978 елда Казанда “Кышкы эстрада” җыр фестивалендә “Кошларым”ны җырлап, Асиям лауреат исеменә, “Нокрәт” исә I нче дәрәҗә дипломга лаек булды. Җыр халык арасында да зур популярлык казанды. 1982 елда Болгариядә Халыкара фестивальдә “Кошларым” бронза медаль китерде үзебезгә.

 

 

– И-и, анда: “Ансамбль “Нократ” исполняет песню “Кошларым”. Советский Союз!” – дип игълан иткәч, хисләремә тулышып, яшьләремне көчкә тыеп җырлаган идем...

 

 

– Һәр кеше җырны үзенчә тоемлый бит, шуңа да кемнедер аерып әйтү ярамастыр да. Шулай да җырның кушымта өлешен, иң үзәк өзгеч урынын җиренә җиткерә алмаучыларга эчем пошкалады.

 

 

– Юк ла инде! Сорап торырга, ул бит аны кечкенә чагыннан ук җырлап үсте. Гөлсирин – Нәкыянең авылдашы, Урта Кирмән авылы кызы да бит әле ул! Менә узган ел Гөлсирин Абдуллина башкаруында әлеге җырым “Болгар радиосы”ның милли музыка премиясенә лаек булды. Иҗат җимешеңнең дүрт дистә ел буена халык күңелендә яшәве зур бәхет инде ул. Нәкыя генә күрә алмады, ул 2011 елда вафат булды. Хәзер Мамадышның бер урамы Нәкыя Йосыпова исемен йөртә. Узган гасырның сиксәненче елларында танылган, һөнәри бер шагыйрь җырның сүзләрен кискен тәнкыйтьләп, яңа текст язарга кирәк моңа диде. “Җырны беренче башкару барысын да хәл итә, хәзер аңа нинди генә даһи яңа текст турыланса да, тамашачы аны беренчел вариантта гына кабул итәчәк!” – дип җавап бирдем.

 

 

– 1984 елда Чаллы мәдәният бүлегенең ул чактагы мөдире Шамил Зиннур улы Закиров чакыруы буенча Ак калага күченеп килдек. Без килдек – Шамил Зиннурович Казанга китте. Монда да балалар музыка мәктәбендә укытуымны дәвам иттем. Иҗади эшчәнлегебез Чаллыда тагын да көчәйде, чөнки монда мөмкинлекләр дә күбрәк иде. Гастрольләрдән кайтып кермәдек. Илнең төрле почмакларына конкурсларга чакырып кына торалар иде. Һәрберсеннән җиңү белән кайттык. Уфа шәһәрендә 1988 елда илкүләм эстрада-джаз җыры фестивалендә катнаштык. Концерт буе яман чинау катыш чыгышлар арасында татар моңы да килеп керде... Менә шушы күренеш хакында Мәскәүнең бер газетасы “Светлый луч в темном царстве” дип язып чыкты. Аннан соң үзәк телеканалларның “Споемте, друзья!”, “Товарищ песня”, “Шире круг” тапшыруларына чакырулар алдык.

 

– Бервакыт Вәсим өзми дә куймый Башкортстаннан Салават атлы егетне Чаллыга күченеп килергә кыстый башлады. Тегесенең никтер йөрәге җитми торды булса кирәк башта. Вәсим моңа ультиматум белдереп телеграмма сукты: “Или сейчас, или никогда!” – дип. Ниһаять, төркемебездә яңа сүз остасы, конферансье пәйда булды. Моның халык белән бәйләнешен, үткенлеген күрсәң – ис китәрлек! Атаклы юмор осталары Кәтүк белән Баганайның бөтен репертуарын ятлап бетергән! Берсендә сәхнәгә минем “ночнушка”ны киеп чыгып, халыкны егылганчы көлдерде. Вәсим моның җырлаганын ишетеп алган бит бервакыт: “Карале, җырлый да икән бит безнең Салават!” – диде. Әмма без моңа баштарак әлләни игътибар биреп тормадык. Беркөнне егетебез Фирзәр Мортазинның “Җырым – син”ен сузып җибәрмәсенме!.. Шунда гына каршыбызда киләчәктә зур җырчы булачак егет торганын аңладык. Салаватыбыз яшен кебек тиз балкыды. Таланты янына үҗәтлеге һәм тырышлыгы да көчле иде шул. Аның күңелендәге моң дәрьяларга да сыя торган түгел бит! (Шулай диде дә Асия апа “Җырым – син”не сузып та җибәрде. Үзе җырлый, үзе елый... – Р.Ш.).

 

 

– Җырны бизнеска әйләндерделәр шул хәзер. Мин сатар өчен җыр язмыйм. Җыр язылган икән – ул җырланырга, халыкка ирешергә, яшәргә тиеш. Ник шелтәлим ди инде?

 

 

– Җыр мәгънәле сүзләргә языла. Кайчак шундый шигырьләр килеп эләгә кулга – юллары җырлап тора. Андыйлар бер кичтә көйгә салына хәтта.

 

 

– Әмма хәзер сәхнәгә тозсыз сүз менде бит. Яшьләр бигрәк тә ни җырлаганнарын аңламый җырлыйлар. Үзең аңламаганны тамашачыга аңлатып була мыни?! Сүздә басымның кая ясалганын белмиләр бит, мескенкәйләрем. Бер кыз җырлый: “Уйна, абый, сыздырып...” (Азалия Зиннәт, “Гармунчы абыема” – Р.Ш.). Соң, абый сүзендә басым “а” хәрефенә төшә мени инде?! Мин бит хезмәт вазыйфаларым буенча көннәр буе концерт тыңларга дучар кеше (Асия апа Чаллы шәһәренең Концертлар залында эшли. – Р.Ш.). Дучар ителгән дип юкка әйтмим, чөнки “и-и, бәхетсез колаккайларым!” дигән чакларым бик күп. Ришатларны, Филүсләрне генә түгел, “кило ярым прәннек”ләрне дә тыңларга туры килә. “Ә”се килсә, “җә”се килми дигәндәй, кайбер җырчыларның тавышы да шәп, моңы да бар, җыры да әйбәт, әмма киенү рәвеше шушы мәгънәле, милли аһәңле җырына туры килми. Цирктагы маймылга гына кидерә торган ыштан киеп, шамакай кыяфәтендә сәхнәгә чыгып моңландың ни дә, моңланмадың ни... Мин түзалмыйм инде кайчак, шелтәләгән чакларым да күп.

 

 

– Милли күтәрелеш чоры булды бит 90нчы елларда. Суверенитет даулап халык мәйданнарга чыкты. Чыннан да, телебез, милләтебез өчен ниндидер матур үзгәрешләр башланды кебек. Һәрхәлдә шуңа ышанычыбыз зур иде. Менә шул вакытта сәхнәгә менгән “Татарлар, берләшегез!” дигән җырыбыздан берәүләрнең коты алынды. “Без исән!” (Айдар Хәлим сүз. – Р.Ш.) дип җыр аша сөрән салуыбыз да ошамады. Тора-бара җырчы Асия Әхмәтшинаны сәхнәдән читләштерү башланды. Ә мин җырлыйм әле. Аллага шөкер, Чаллыда узган зур чаралардан бер дә калдырмыйлар. Халкым әле таный үземне. Беркөнне бер спектакльдә утырабыз. Искиткеч шәп, кызык! Минем ничек көлгәнемне күрдең бит инде, менә шулай итеп көләм, чыдап кына булмый. Яныбызда бер яшь пар утыра иде. Спектакль тәмамлангач, болар миңа: “Апа! Асия Әхмәтшина икәнегезне белмәсәк, сезне яныбыздан әллә кайчан куалап җибәрә идек, көлеп тә куйдыгыз, мәгәр! Тамашадан түгел, сезгә ияреп көлеп тик утырдык”, – диделәр.

 

 

– Әйе, һөнәри театрларга 60ка якын музыка яздым. Күңелемә аеруча якыннары Оренбург драма театрының “Аферист”, “Гомер әле узмаган”, Минзәлә театрының “Буйдаклар”, “Өй салуның ние бар”, Чаллы театрының “Хыялый”, “Гашыйклар тавы” дигән спектакльләргә эшләгән музыкаль бизәлеш һәм алар өчен язылган җырлар.

 

 

– Өлкәне Эдуард башта Чаллы музыка училищесында укыды. 3нче курста вакытта укытучылары аңа: “Бездән аласын алып бетердең, сиңа алга таба укырга кирәк”, – диделәр. Эдуард Петербургта джаз остасы, мәшһүр саксофончы Геннадий Гольдштейнда укуын дәвам итте. Аны тәмамлагач, Латвиядәге бер музыкаль чарада үзен американнар күреп алганнар һәм егетебез АКШка чакыру алды. Хәзер ул берничә колледжда музыка укыта, үзе дә иҗат итә. “Хьюстон шәһәренең алтын саксофончысы” дигән титул иясе. Джаз иле Америкада мондый танылуга ирешү бик тә мактауга лаек. Анда шәп саксофончылар бик күп, әмма Америка музыкантлары Эдуардның музыкасында да, уйнау стилендә дә аларга аңлашылмаган, ниндидер сихри аһәң бар диләр. Татар моңы, аһәңе улыбызның иҗатында! Кечесе Айдар консерватория бетерде. Казанда яши. Җырлар да яза, бик көчле аранжировкачы да. Оныгыбыз үсә.

 

 

– Төпчегебез абыйсыннан да талантлырак. Татар музыкасында үз сүзен әйтәчәк әле ул, Аллаһ боерса!

 

 

– Шулайдыр инде. Абый да, “Сарман”ның сүзләре авторы Дамир Гарифуллин да исән-саулар, шөкер!

 

 

– Шәһәр балалар иҗаты үзәге тарафыннан оештырылган “Беренче адымнар” конкурсында 8 ел буе жюри рәисе булып торам. Талантлы балаларыбыз бихисап. Әле менә “Бәхет йолдызы” исемле ачык республика конкурсын халыкара масштабка чыгарырга җыенабыз. Милләтебезнең киләчәккә потенциалы зурдан дип исәплим.

 

– Миндә интернатта тәрбияләнүчеләр дә, тәрбиягә авыр бирелүчеләре дә бар бит. Менә бер егетем (Вәсим абый күрсәткән фотодан бик тә сөйкемле бер малай карап тора – Р.Ш.), ә менә болары ул язган бер өем аңлатма кәгазьләре. Бу егеттән яшәргә, экстремаль шартларда исән калу әмәленә өйрәнергә кирәк әле. Нинди авыр тормышта яшәсә дә, һәр кыенлыктан чыгу юллары табуына шаккатып укыйм менә бу аңлатмалардан. Бала бит инде! Әбисе биреп җибәргән акчаны тотып бетергән дә берьюлы, автобуста кайтырга акчасы җитми икән. Аптекага кереп, калган биш сум акчасын ун тиенлекләргә алыштырган да, автобус кондукторына кушуч белән вак акча тоттырган. Кеше шыгрым тулы автобуста теге мескен апа вак акча чутлап тормаган инде (ә автобус билеты ун сум). Бу егет музыкаль яктан да бик сәләтле. Аның зур музыкант булып җитлеккәнен күрсәк иде әле.

 

Менә шулай диде дә Вәсим Васыйлович, ашыгып мәктәбенә җыена башлады. Асия апа моның сумкасына конфет тутыра. Көн дә шулай икән. Балаларга ди. Менә бит чын педагог нинди ул! Мондыйларга һәйкәл куярга кирәк!

 

...Ә без Асия апа белән әле озак сөйләштек. Ул Вәсим абыйның әле беркем дә ишетмәгән яңа җырларын да җырлады. Иренең киләчәккә хыяллары турында сорагач: “Оркестрлар өчен язылган аранжировкаларын китап итеп чыгарасы, балет музыкасы язасы килә әле аның”, – диде. Аллаһым бәрәкәтле озын гомерләрен бирсен дә, иҗат дәртләрен сүндермәсен бу җырлы-моңлы парның!

 

Чаллыдан тирән тәэсирләр алып өйгә кайткач, мине һәр җирдә озата йөргән улым Асия апасы белән бергәләшеп төшкән фотосын “Инстаграм”га элде. Астына улым “Тере легенда – Асия Әхмәтшина белән!” дип язып куйган. Анда куелган хуплау-соклану “лайк”лары бихисап! Яшь җырчыларыбыз да күп араларында. Шөкер, онытылмый халкыбыз җәүһәрләре!

 

Шагыйрь Илдар Юзеевның Әхмәтшиннарга багышлап язган дүртьюллыгы белән тәмамлыйм озак елларга кичектерелгән бу язманы:

 

Каян килә моңнар? Минзәләдән?

Мамадыштан, Сарман?.. Кай яктан?

Сез икән бит безне һәм халыкны

Җырлап уяткан һәм йоклаткан!