20 ел эчендә 20 мең авыл ник юкка чыккан? (Рафаил Хәкимов белән ИНТЕРВЬЮ)

 

 

 – Зур тарихны өйрәнмичә, Татарстан тарихын барламыйча, башкасына тотыну дөрес булмас иде. Авыллар белән кызыксына идек. Кайсыбер авыллар үзләре актив. Район башлыклары да институтка район яки аерым авылны өйрәнеп, тарихын китап итеп язарга заказ бирә иде. Ниндидер шәхес турында язганда аның бе­лән бергә авыл тарихы да өйрә­нелә. Бу эштә Әлмәт, Биектау, Буа, Арча яклары актив. Төбәк­ләргә килгәндә, Башкортстан – мактаулылар рәтендә. Һәвәскәр­ булсалар да, алар бездән дә активрак эшли, Татарстанны көтми­чә, кем ничек булдыра, татар авыллары­ның тарихын ташка басалар. Инде методология булдырылды, төбәк­ләр­дәге тарихчылар, ярдәмчеләр барланды, эш башланды. Татар авыл­ларының биш томнан торган тарихын чыгарырга планлаштырабыз. Без башта Татарстанны айкап чыгачакбыз. Беренче булып Казан арты өйрә­неләчәк, чөнки тупланган материал бар, аннары татарның бүгенге мәдәнияте дә шул як белән бәйле. Татар, рус, мари, удмурт авылымы, бәлә­кәй­ме, зурмы, юкка чыккан саламы – безгә барыбер, барысын да өй­рәнеп язачакбыз. Аннары күз күрер.

 

Дөрес, энциклопедияләрдә ниндидер мәгълүматлар бар, авыллар кайчан, кем тарафыннан салынган, кайсы елларда кемнәр, ничә кеше яшәгәне турында язылган. Ә безне татар авылларында башкасы кызыксындыра. Татар авылына хас яшәү рәвеше, үсеше кайдан килеп чыккан? Яисә ни өчен таралган? Кызык күренеш бит: янәшә утырган ике авылда төрле холык­лы кешеләр яши ала, яшәү чыганаклары төрле. Кайдан килә ул? Ник кемдер чәчәк ата, ә кемдер бөлгенлеккә төшә, эчүгә сабыша? Моның сәбәпләрен өйрәнү безгә мөһимрәк. Ничек килеп чыккан соң бу? Әллә нинди кызыклы мисаллар бар: инкыйлабка кадәр, совет чорында гөрләп яшә дә юкка чык. Яисә, киресенчә, бетеп барган авыллар янә оешып, гөрләтеп яши башлаган очраклар бар. Безгә үзенчәлекле үрнәкләрне барлау кызык. Төп максат – татар авылын саклау юл­ларын эзләү, табу.

 

– Үзенчәлеге бар һәм алар күп. Исмәгыйль Гаспралы үз вакытында татар авылы феномены турында язганда, һәр авыл – аерым бер дәүләт, дип әйткән. Чыннан да шулай, безгә ул – гадәти күренеш, әмма башкаларга гаҗәп. Һәр авыл үз тормышы белән яши. Игътибар иткәнем бар, кешеләр: “Безнең авыл халкы”, “Безнең чишмә”, “Безнең гадәт”, – дип сөйли. Европада бу юк, рус авылларында да күзәтелми. Бу тарихка, яшәү шартларына бәйле. Мә­сәлән, бездә инкыйлабка кадәр “крепостнойлар” булмаган. Авыл мәдрәсәсе университет ролен үтәгән, иҗтимагый мәйдан булган. Борынгы Грециядә дә шәһәр-дәүләт дигән күренеш булган. Бу безнең авылларга да хас. Пен­заның Урта Әләзәнен алыйк: халкы 10 меңнән артык, дистәгә якын мәчетләре бар, мәктәп, балалар бакчалары, җитештерү цехлары һ.б. – барысы белән дә үзләре идарә итә. Бу бит – чын дәүләт моделе. Шуңа хәзер кешеләр авылга кайтып яшәүне хуп күрә.

 

– Авылдан китүнең сәбәпләре күп: эшсезлек тә, юллар булмау да. Инфраструктураның үсеше юк икән, кешегә авылда яшәү күңелсез. Ул бит эш аты булырга дип тумаган. Аның да кинотеатр­га барасы, спектакль­ләр­нең премьераларын тамаша кыласы, ниндидер күргәзмәне күрәсе килә. Бу мөмкинлек юк икән, матур, җылы, шарты булган урынга күченү турында хыяллана. Әмма шул ук вакытта шәһәр ыгы-зыгысыннан качып китүче­ләр дә шактый. Эшкә шәһәргә йөреп, йортлары, хуҗалыклары салада булучыларны күп беләм. Арчадагы Яңа Кенәр авылын алыйк: яшәүчеләре мең ярым, авылда эш юк, ә татарлар ике катлы йортлар салуын дәвам итә. Читкә китеп, акча эшли, әмма төп нигезен ташламый. Мин үзем авылда торам, көн саен эшкә 25 чакрым ераклыктан киләм. Һич­шиксез, салада гап-гади юл, кибет, мәк­тәп, балалар бакчасы, медицина ярдәме алу мөмкин­леге булырга тиеш. Әлбәттә, бу яктан Казанга якын районнарга җи­ңел­рәк, эшкә йөрү якын. Әмма үзәктән ерак булган авыллар да бар бит. Мәсәлән, Кукмараны алыйк. Гөрләп яшәп яткан авыллар бар. Барысының да йортлары ялт итеп тора, хуҗалыклары тулы мал. Бабаларыннан калган осталыкны бүгенге заманга ярак­лаштыра беләләр. Гади генә киез итек кебек, аның белән берсен дә шаккатырып булмый, күп җирдә андый җитештерү бар иде, ә кукмаралылар аны саклап калып, хәзер чит илләргә үк сатып ята. Чуеннан табалар, казаннар ясыйлар. Менә алар бит зур шәһәрдән ерак тора!

 

Икътисадчылар бик гади фикер йөртә: чит илдән, мисал өчен, Голландиядән технологияне алып, безнең җирлеккә күчерер­гә кирәк, диләр. Ярый, күчерик ди, әмма аның янына Голландия кешесен алып кайтарып утыртырга кирәк булачак. Ә безнең кешеләр башка, аларның эшләү рәвеше дә икенче. Без, менә шулай эшләгез, менә бу дару бар, дип аны һәрберсенең авызына каптыра алмыйбыз. Яшәп калу­ның уртак рецепты да була алмый.

 

– Эш мишәрлектә дә, керә­шенлектә дә түгел. Пензада Урта Әләзән чәчәк атса, күр­шесендәге шундый ук мишәр авылы авырлыкта яшәргә мөм­кин. Андый мисаллар бар. Бу тарихка бәйле, авылга кемнең нигез салуы да, аның ничек оешуы да мөһим. Авылда каты куллы хуҗа булырга мөмкин, авторитар идарә итү булса, авыл үсүдән туктап, катып кала. Алпавытлы рус авыллары да үлә. Дөресен әйткәндә, куелган сорауларга әлегә чынында җавап юк, без шулай булырга мөмкин дип фаразлыйбыз гына.

 

 

– Монополист агрохолдинг­ларның зыяны әйтеп бетергесез. Алардан рәт юк, электән үк мин аны әйтеп киләм. Авыл тормышын артык белмим, әмма туганнарыма барганда реаль тормышны күрәм: яланга малны да бәйләргә ярамый, чөнки ул инде – агрохолдинг милке. Алпавытларга авыл тормышы кызык түгел, ул аны кычкыртып талады. Авыл хуҗалыгына ирек бирергә кирәк. Аерым гаилә, кооператив, ферма хуҗалыгы булып оешалармы – һәр кешенең үз эше.

 

Соңга калмадык әле. Рос­сиядә авыллар гомумән бөлә, юкка чыга. Рус авылы фольклорга әйләнеп бара. Ә татар авылы аерым бер структура булып яши. Икътисадчылар баш вата, бөтен икътисад кануннары буенча, фәлән авыл юкка чыгарга тиеш ди, ә ул яши, хәтта үрчи. Бу та­тарның тырышлыгына да, эш сөючәнлегенә дә, җиргә, таби­гатькә карата аерым мөнәсә­бәтенә дә бәйле. Җирне, киң­лекне ярата бит безнең халык. Авылда акча булмаса да, кайдадыр зимагурлыкта йөри дә авылына кайтып ял итә, хуҗалыгын карый. “Вамин”нар тар-мар китерсә дә, татар авылны ташламаска тырыша. Шул авылдан чыккан кешеләр аны яшәтүгә үз өлешен кертергә тырыша. Татар анда сакланып калырга тиеш.

 

 

– Алар бертөрле була алмый. Кемдер шәһәргә якын, кемдер ераккарак урнашкан. Ат асраучы дустым дала якларына елыша, шәһәрдән ераклаша, соры пычрак кала якынлыгы атларыма комачаулый, ди. Ерак бер караңгы авылда яшәп тә, IT-технологияләр өлкәсендә акча эшләргә мөмкин. Улым АКШ ширкәте белән хезмәттәшлек итте, Чүпрәледәме ул, Казандамы – мөһим түгел. Интернеты гына булсын, ә анысы Татарстанның һәр авылында бар. Балтач белән Гали авылын чагыштырып булмый, тормыш шартлары, урыны төрле, аннары иртәгә кайда борылыш булачагын да белмәссең. Бүген бер товар кирәк, иртәгә инде аңа ихтыяҗ булмаска мөмкин. Телевизорлар элек юк иде, хәзер инде алары да кирәкми, компьютерларны кәгазь калынлыгында ясый башладылар.

 

Татар авылы дигәч тә, ул иген игү, мал үрчетү генә түгел. Салаларны авыл хуҗалыгы тармагы белән генә чикләмик. Әмма бүген-иртәгә иң керемле кәсепләрнең берсе – сыйфатлы ризык җи­­­- т­ештерү. Берсенең дә авызы тик тормый, ашказаны ашарга сорый, сыйфатлы ризыкка, суга сорау артачак кына. Бу кадерле булачак. Авыл кайда урнашкан, нинди шартлары бар, барысын да исәпкә алып кулланырга кирәк. Кемгәдер туризм белән шөгыльләнергә уңай­­лыдыр. Бәлки, шәһәрдәге җитештерүне каядыр авылга күчерү дөрес булыр. Төрлесен уйлап чыгарып була, дөньялар ачык бит хәзер. Бары тик утырмаска кирәк, “алма, пеш, авызыма төш”, дип дәүләттән ярдәм көтеп ятарга ярамый. Кайсыбер авыллар бик актив, дәртле, дәүләтнең авызына карап утырмый, үз мәсьәләсен үзе хәл итәргә тырыша, яңа идеяләр белән яна, үз көннәрен үзләре күрә. Бу инде – смарт-авылның бер моделе.

 

Авылда шәһәр шартлары бар инде. Гореф-гадәтләрнең калуы мөһим.

 

Җыеннар, чын Сабантуйлар кайтсын авылларга. Мин моны Азнакайның Тымытык авылында күрдем. Нәсел-ыру, авылдашлар җыела, фикерләшә, үзидарә системасын торгызалар. Бер-берсенә ярдәм итү булсын иде. Бүген баедың ди, иртәгә акчаң янарга мөмкин, чөнки дөньясы тотрыксыз. Авыл сиңа ярдәм итә, баесаң, син авылыңа инвестиция кер­тәсең. Үзенә күрә бер иминият фонды. Дәүләт кызыксына моның белән, һәрхәлдә, Татарстан Премь­ер-министры Илдар Халиков акыллы авыл турындагы фикерне кызык дип бәяләде. Тик административ җайга салу авыр булыр, чөнки аның бер генә моделе була алмый. Бу турыда фикер алышу кирәк, уртак фикер туарга тиеш.