Халыкны матбугаттан элемтәчеләр биздерә?

“Гаеп” атта да, тәртәдә дә бар, әлбәттә. Тик шунысы хак: бу шаукым тормышның астын өскә китереп ташлаган үзгәртеп кору елларында башланып китте дә, соңгы вакытта аеруча кискен­лә­шеп, фаҗига рәвешен алып бара. Милли матбугатка гына кагылмый бу проблема, рус телендәге басмалар да шул хәлдә диярлек. Әмма милли матбугатның хәле күпкә аянычрак. Чөнки Россия шартларында милләткә кагылышлы бер генә югалтуны да кире кайтару мөмкин түгел диярлек.

 

Билгеле хакыйкать, гомер бакый милләтебезне милләт итеп дин, иман һәм татар авыллары саклады. Тик, ни кызганыч, тормыш җиңеләйгән, баерак яшәгән саен авылларыбызда да рухи кыйммәтләр сыегая бара. Китапханәләргә йөрүчеләр берән-сәрән генә калды, газета-журналларга язылу нык кимеде. Заманында 450, 250 мең данә таралган жур­нал-газеталарыбызның тиражы 8-6 мең хәзер. Кү­зәт­ү­ләремнән, үзем соңгы елларда кичергәннәремнән чыгып әйтә алам: тираж­ларның кимүендә элемтә­челәрнең дә өлеше аз түгел! Белмим, алар нәрсә хисабына, нинди акчага яшидер, халыкка нинди хезмәтләр күрсәтәдер, әмма көндәлек матбугат тарату кебек төп вазыйфаларын онытып баралар шикелле.

 

...Соңгы елларда без ирем белән авылда яшибез. Еракта түгел, Биектау районында, Казаннан 29 чакрымда гына булган Өбрә авылында. (Гади генә түгел, Салих Сәйдә­шев­нең әти-әнисе туган авыл бу, биредә мәшһүр компо­зито­рыбыз­ның музее да бар!) Алдагы елларда гаилә­без белән языла торган бар матбугатны да авылга алдыра идек, югалып һәм вакытында өләшми интектергәч, хәзер журналларны Казандагы фатирга яздырабыз. Ә “Ватаным Татар­стан”ны – авылга. Әмма ул ике елдан артык инде вакытында килми интек­терә. Дөрес, мин аның һәр санын эштә, ял көннәрендә исә сайттан укып барам анысы, әмма бар гомеремне шушы газетага багышлагангамы, аны өйгә алдырып, кайбер язмалар янына билге куя-куя, аеруча ошаган фикер­ләрнең астына сыза-сыза, җанга якын буяу исләрен исни-исни укыйсым килә. Әмма бу бәх­еттән мәхрүм­мен. Чөнки вакытында ки­тер­миләр аны безнең авылга! Алай гынамы, кайбер саннар бөтенләй дә эзсез югала. Ике елдан артык инде мин бу хакта элемтә­челәр белән көрәшәм. Үзе­без­нең газетада да берничә мәртәбә язып чыктым. Биектау районы поч­та элемтәсе, Әлдер­меш авы­лы почта бү­лекчәсе җитәкчесенә дә (безнең 60 йортлы авылыбызга әлеге бүлекчә хезмәт күрсәтә, ике авыл арасы 2,5 чакрым), хат ташучыларның үзләренә дә (алар бездә еш алышына) кат-кат әйттем, файдасыз. Алар аклануынча, сәбәбе “җит­ди”, әлбәттә, хат ташучының хезмәт хакы бик аз икән. (Ә авылларда кемнең хезмәт хакы зур соң?) Аннары, күрше Сая авылында яшә­гәнлектән, аңа безнең авылга килеп йөрүе дә мәшәкатьле, янәсе.

 

Шул сәбәпле, авылыбыз халкы укудан бизеп бара. Хат ташучылар “тырышлыгы” бе­лән соңгы елларда авылда матбугатка язылучылар бе­рән-сәрән генә калды. Бер бездә генә түгел, Әлдермеш һәм Сая авылларында да хәлләр шундыйрак. Мәсәлән, өч ел элек кенә әле “ВТ”ны безнең кечкенә генә авылыбызда да дүрт кеше алдыра иде, почта бүлекчәсе җитәк­чесе әйтүенчә, быел өч авылга бары дүрт данә “ВТ” килә икән. Бер безнең газетага гына кагылмый бу, башка-газета-журналларны, хәтта район газетасын укучылар да берничә генә калды авылыбызда. Һәм элемтәчеләр гаебе белән. Чөнки, әйткә­нем­чә, хат ташучыларга халыкны газета-журналларга яздыру һәм өләшү бик зур мәшәкать тудыра. Элегрәк алар өйдән-өйгә йөреп халыкны көндәлек матбугатка язылырга өндәп йөрсә, хәзер киресенчә, яздырмас өчен мең хәйлә таба. Мәсәлән, безнең авылның элегрәк эшләгән хат ташучысы (хә­зер башка кеше эшли, ләкин газеталар һаман да вакытында килми) бу хакта яшерми дә иде.

 

Белүемчә, әле берничә ел элек кенә хат ташучыларның төп эше халыкны матбугатка яздыру һәм аларны вакытында өләшү иде. Күпме яздыруга карап аларга премия бирелде, газета-журналлар редак­ция­ләре дә аларны кызыксындыру чаралары кулланды. Хәер, матбугатта күренеп киткән хәбәрләргә караганда, “Татарстан почтасы” хәзер дә күпләп яздыручыларны барлап, бү­ләк­ләп тора бугай. Әмма ул исем­лектә Биектау районы хат ташучылары юктыр, мөгаен.

 

Мин әллә безнең авыл элемтәчеләре генә шундый битарафлармы дигән идем, күп җирдә шулай икән. Бу арада юбилеем уңаеннан рес­публиканың авыл-шә­һәр­лә­реннән шалтыратучылар күп булды. Газетага язылмыйм хә­зер, барыбер вакытында ки­тер­миләр бит аны, диләр. Әл­мәт районында да шулай икән, Чистайда да, Аксубайда да.

 

Почта элемтәсе бөтен ил­ләрдә гомер-гомергә стра­тегик оешмалардан саналды һәм санала. Россиядә дә шулай. Шуңа да ул өзлексез эш­ләсен өчен бу тармакка бюджеттан миллиардларча сум акча бүленеп бирелә. Тик ул акча кая китә икән? Ни өчен хат ташучыларның хез­мәт хакы аз? Бу сораулар, 2014 елга матбугатка язылу бәя­ләре бермә-бер күтәрел­гәч, хәтта ил җитәкчеләрен һәм депутатларны да борчый башлады. Ләкин алар һәрва­кыттагыча иң җиңел юлны сайлады: акчаның кая китүен тикшерү түгел, ә подписка өчен бюджеттан бераз акча бүлүне кайгырттылар. Ме­нә, ниһаять, дәүләт бюджетыннан 2015 елның беренче яртыеллыгына под­пис­ка өчен төбәкләргә 300 миллион сум акча бүленүе билгеле булды. Күптән түгел узган утырышта Россия Дәүләт Думасы спикеры С.Нарышкин бу хакта депутатларга шул­кадәр сөе­неп хә­бәр итте ки, тегеләре чүт ке­нә “ур-ра!” кычкырмадылар.

 

Кызганыч, Дәү­ләт Думасы җитәкчеләре һәм депутатлар бу проблемадан шулкадәр ерак икән, сөенеп кул чапканда алар бу сум­маның диң­гездәге бер тамчы гына булуын күз алдына да китер­мәделәр. Чөнки, экспертлар мәгълүматы буенча, Россия төбәкләрендә якынча 3 меңгә якын дәүләт карамагындагы газета-жур­нал бар. Узган ел “Россия почтасы” (“Татарстан почтасы” да аның бер бүлек­чәсе санала) абунә­челәргә 1 миллиард данә матбугат тараткан. 300 миллион сумны 1 миллиардка бүлгәч, бер данәгә 30 тиен ярдәм туры килә. Әйтәсе дә юк, бик шәп ярдәм бу! (Ә шәхси матбугат чараларына анысы да юк.)

 

Шунысы да мәгълүм булсын: Җир шарының бик күп илләрендә, шул исәптән АКШ белән Кытайда да, матбугат тарату өчен бюджеттан шактый – бездәгегә караганда 20-30 тапкыр күбрәк акча бүленә. Ни кызганыч, бу хакта Дәүләт Думасы җитәкчесе һәм депутатлары белми дә, ахры. Юкса 300 миллион сумга бу кадәр үк сөенмәсләр иде. Шулай ук алар дистә елга якын инде авылларда көндәлек мат­бу­гатның атнага ике генә мәртәбә таратылуыннан да хәбәрдар тү­гел­ләр, ахры. Хәер, бәлки бу безнең Татарстанда гына шулайдыр, һәм бу гамәл законлымы икән? Ә бит элемтә­челәр редакция­ләр­дән акчаны көн дә тарату, өчен дип каерып ала. Гомумән, теге яки бу матбугатка язылу бәясендә редак­цияләрнең өлеше 15-30 процент кына, калганы элемтә­че­ләр кесә­сенә эләгә. Шуңа да карамастан, алар үзләренең төп вазыйфаларын башкаруга тө­ке­реп карый. Бу хәл кайчанга ка­дәр дәвам итәр? Мондый баш­баштаклыкка кем чик куяр?

 

Алай гынамы, “Россия поч­тасы” унитар предприятиесе 2015 елның 1 апреленнән махсус үз подписка агентлыгын оештырырга җыена икән әле. Янәсе, агентлык матбугатка яздыруны күпкә җиңе­ләйтәчәк. Исеменнән үк кү­рен­гәнчә, “Рос­сия поч­тасы”­ның төп вазыйфасы болай да матбугатка яздыру һәм аны тарату түгел­мени соң инде? Тагын бер агентлык оештыру, чиновник­лар армиясен арттыру нигә ки­рәк? Ул күпсанлы “армия”гә хезмәт хакын янә абунәчеләр кесәсеннән ала­чак­лар ла­баса.

P.S. Татарстан Элемтә ми­­нистр­лыгы һәм “Татарстан поч­тасы” җитәкче­ләренә тагын бер сорау: ни өчен авылларда көндәлек матбугат атнага ике генә мәртәбә таратыла? Кем тарафыннан, нинди закон яки карар ни­гезендә гамәлгә кер­телгән график бу?