Зөфәр Билалов авылында кунакта (ФОТО)

Балык Бистәсе районы Олы Елга авылына сәфәр чыктым. Биредә Татарстанның халык артисты Зөфәр Билаловның бертуган абыйсы Рафаэль үз гаиләсе һәм 87 яшьлек әнисе белән төп йортта гомер итә.

Авылга кергәнче үк безне 1879 елда салынган, Сталин чорларында да манарасы киселмәгән Аллаһ йорты каршы алды. Шау-шулы ул елларда авылдагы ике мәчетнең берсенең манарасын кискән кеше бик җәфаланып үлгәч, икенчесенең манарасын кистерергә кеше таба алмаганнар...

25 ел элек әтиләре Зыятдин вафат булгач, туганнар үзара киңәшләшә дә, Рафаэль Кама Аланындагы өч бүлмәле фатирын сатып төп нигезгә кайтып төпләнә. Кайткач йортны зурайтып сала.

Капка төбендә мине Рафаэль үзе каршы алды.

– Рафаэль, Зөфәр ниндиерәк бала иде?

– Шук бала иде ул. Кечкенә чагында бик каты кызамык белән чирләде, шунда әтигә: “Баян алып бирмәссең микән?” – дигән. Әти сарык суеп Казанга китте. Шуны сатып баян алып кайтты. Шуннан соң Зөфәр шыгырдата-шыгырдата гармунда уйный башлады. Күрәсең, сәләте булгандыр. Мәктәптәге 15 минутлык тәнәфестә уйнап балаларны биетә-җырлата иде. Яңгырмы, кармы, әни Зөфәрне шәленә төрә дә чанага утыртып мәктәпкә алып китә. Баян артыннан Зөфәрнең башы гына күренеп тора. Чаңгы белән урманга баргач кычкырып җырлап җибәрә иде. Мәктәптә әйбәт укыды үзе.

– Авылда мәхәббәте калдымы соң?

– Рәшидә исемле кыз белән йөрде. Әмма ул бүтәнгә кияүгә чыкты. Зәйнәп белән колхозда бәрәңге алганда танышканнар, 25 яшендә өйләнде.

– Зәйнәп сезгә кайтамы соң?

– Кайта. Әнинең хәлен белеп торалар. Килен буларак бик гади ул. Табигатькә чыккач пылау пешереп бирә. Андыйга җәлт инде, булдыра торган.

– Сезгә ярдәм итәләрме?

– Бер уйлаганда, ярдәм көтмим дә, мохтаҗ да түгелмен. Исән-саумын, гарип кеше түгел мин, Аллага шөкер. Ләкин ярдәм сорап барсаң, булышалар. Әле менә Зөфәр машинасын биреп кайтарды. Өч сыер, өч үгез асрыйбыз. Сөтләрен җыялар. Сөттән генә дә аена 25 мең сум кереп бара. Аена 20 мең колхоздан алам. Ничек җитмәсен?!

– Авылда өч сыер асраучы ике генә гаилә бар икән. Көнегез ничек үтә?

– Хатын белән иртәнге 4тә торабыз, кич белән 8дә кереп ятабыз. Эштән кайткач икәү бергә хайван астын карыйбыз. Бергәләп саумыйча булмый, аппарат белән савабыз. Беребез җилемен сөртә, икенчебез ашарына ташый. Печәнне үзем әзерлим. Ун рулон печәнем унбиш көн тапшырган сөт бәясе генә. Фермерларга булышам: печән ташып бирәм. Бер кышлык икмәген дә, печәнен дә фермерлардан алам.

– Мәктәптә әйбәт укыдыгызмы?

– Мактанырлык түгел, уртача, бик шук булдым. Сугыша да идем. Хәзер басылдым, тынычландым.

– Хатыныгыз белән ничек таныштыгыз?

– Казанда, автобуста эшләгәндә. Ике ай йөрдек тә, 25 яшьтә өйләндем. Әйбәт яшәдек. Олы малай Рамил Казанда юл хезмәтендә эшли. Уртанчысы Альберт та Казанда. Төнге сменада юл җәя. Төпчегебез Азат 13 яшьтә, мәктәптә укый.

– Кайда эшлисез?

– Фермада. Сөт тапшырабыз. Трактор белән сенаж кертәм, тирес түгәм, фураж алып киләм, төрле эшкә кушалар.

– Ничек ял итәсез?

– Камага балык тотарга барам. Җизнәм көймә бирде. Ашарлык та, сатарлык та, туганнарга бирерлек тә балык тотып кайтам. Кайвакыт барып кына утырам: “Үгез ычкынган!” – дип хатын шалтырата, кире кайтам.

– Хатыныгызны яратасызмы?

– Бик! Тора-бара яхшы яклары күренә икән, яшь вакытта бик белеп бетермисең. Хатынны хөрмәтли башлыйсың, авыр күтәртәсе, эшләтәсе килми. Хатыным исән-сау гына булсын дисең. Хатыныңнан калсаң, беттең дигән сүз. Ходай хатыннан аермасын. Яши-яши генә тормышны, дөньяны, балаларны көчлерәк яратасың икән. Яшь чакта төптән уйламыйсың. Ходай Тәгаләгә рәхмәтлемен.

– Үзегез җырлыйсызмы соң?

– Җырлый идем. 17 яшьтә өр-яңа трактор бирделәр, кырга чыккач җырлап җибәрә идем. Оялчан идем. 20 ел элек авылга кайткач Зөфәрләр трактор алып бирде, ул вакытта 15 мең сум тора – зур акча иде.

Рафаэльләрнең йорты бик матур җирдә урнашкан, өйгә азан моңы ишетелә. Йортка уздык. Анда безне Рафаэльнең әнисе Фатыйма апа каршы алды.

– Фатыйма апа, хәлләрегез ничек?

– Колак ишетә, күз күрә, тел сөйләшә, Аллага шөкер! Бик әйбәт яшәдек. Узды гомер. Нинди генә эштә эшләмәдем. Урманын да кис¬тек, юлын да салдык. Кулда көрәк, балта иде. Кеше эштән үлми, ныгый гына. Зөфәр – соңгы балабыз, җырчы булды.

Зыятдин белән Иске Арышта, урман кискәндә таныштык, өйләнештек. 63 яшьтә китеп барды... Гел шәһәрдә иде, сарык асрадык, шуны сатып йөрде.

– Сез дә җырлыйсызмы?

– Җырлый идем. Әнием: “Кызым, син эштән арып кайтасың, җырлама”, – дигәч: “Җырлагач бөтен эчем бушый”, – дия идем. Төрледән-төрле хәлләр күрдем, күп бала үстерү җиңел түгел ул.

Фатыйма апа белән сөйләшеп тә бетермәдем, безнең кайтуны ишетеп өйгә мәдәният үзәге директоры Вакыйф Мингалиев килеп керде. Җыйнаулашып 80нче елларда төзелгән спорт залы, китапханә, музыка мәктәбе, музейны үз эченә алган мәдәният үзәгенә киттек.

– Зөфәрнең әтисе ферма мөдире иде, – дип сүз башлады Вакыйф әфәнде. – Зөфәр музыка мәктәбе ачылганда 8 класста укый иде. Баян классына укырга керде. “Кая инде терлекчеләрдән музыкант чыксын”, – дия иде Зыятдин абый.

Музей җитәкчесе Хәтимә Солтанова да сүзгә кушылды:

– Зөфәрләр турында стенд бар. Электән үк газета материалларын, карточкаларын җыеп барабыз. Зөфәрнең иң беренче алган дипломнары да бездә сак¬лана. Өйләрендәге бөтен карточкаларын монда җыеп алып мендек. Классташы Илгизәр Ибраһимов та (опера театрында оркестрда эшли, флейтачы) безнең авылныкы. Зөфәр дружина советында да эшләде. Яхшы укыганы өчен “Артек”ка барып кайтты. Гаиләләре тырыш. Үзләренең бу музейга килгәннәре юк әле. Музей клубка ике ел элек кенә күчте. Безнең авылдан чыккан Мөхәммәт Гали дигән язучыбыз да бар. Композитор Габдеразак Мингалиев та шушы авылныкы.

Музей түрендә Зөфәрнең мәктәптә уйнаган гармуны да саклана. Шуны карап хозурландык та кайтыр юлга кузгалдык. Өйдә безне Налия ханымның ашлары, гөбәдияләре көтә иде.

– Килен булып яшәүләре ничек булды дисезме? – диде Налия ханым. – Ул начар булмады, мин дә начар булмадым. Олы кешегә яхшы булырга кирәк дип тәрбияләп үстерделәр безне. Әнием дә гомере буе каенана белән яшәде, без әбиләр белән үстек. Әрләшмәдек. Зурга китсә яра булып кала, шуларны уйлыйсың да, тукта, сабыр булыйм дип эчеңә җыясың. “Иреңнән узып сүз әйтмә, олы кешеләр белән әрләшмә. Ирең янында тор”, – дип өйрәтте безне әти-әни.

Авыл җирендә эшнең бетәсе юк. Бүген Рафаэль мунча салу белән мәшгуль. Мунчаның идәненә пенопласт, керамзит салган, такталарын җыела торган итеп эшләгән.

– Идән астында су калса, исе килеп тора. Ә болай кайнар су белән юып төшерәсең дә, идәннәрең дә кибеп тора, – ди ул. – Элек мунчага газ кертеп карадым, әмма исе башны авырттыра. Күпләр газны алып атты, утын ягабыз. Урманда утын бик күп еллар җыелмады, иренмәгән кешегә бөтен җирдә утын бар хәзер...

Хуҗа кеше җәйгә веранда салырга да уйлый. Хуҗа һәм хуҗабикә биргән күчтәнәчләрне (Рафаэль үзе тоткан кипкән балык һәм атланмай) алып, рәхмәтләребезне укып юлга кузгалдык. Киләсе җәйгә кунакка дәште алар безне: “Балык тотып, шашлык пешереп Кама буйларында хозурланып утырырбыз”, – диделәр. Кайтырга язсын!

Авылны чыгып җитәм дигәндә генә бер карт очрады, әллә Хозыр Ильяс булды инде, белмәссең. Аңа үземне борчыган сорауларны тездем.

– Мәчетегезнең манарасын шушы авыл кешесе кистеме?

– Әйе.

– Кем?

– Ул мәрхүм инде.

– Исемен әйтеп китә алмыйсызмы?

– Балалары монда, нәселе...

– Манара кисүчегә каргыш төштеме соң?

– Каргыш нәселгә кире кайта бит ул. Динне тамырыннан корытмакчылар иде, булып чыкмады. Шул ук мәчет манарасын кисүчеләр соңыннан үзләре үк мулла булып йөрделәр. Ул вакытта бит өстән кушалар иде, нишләсеннәр инде алар?

Сөйләшеп бетергәч картның исемен сорамакчы идем, ай күрде, кояш алды, картым юкка да чыкты.

1

2

3

4

5

6