Гомерем буена әниле балаларга кызыгып яшәдем

...Өйдә шундый салкын. Теш­ләр тешкә тия. Лиза мич башында йокларга яткан сеңлесе Мариянең кулларын өреп җы­лытмакчы була. Әллә файдасы тия, бала дерелдәүдән туктап йок­лап китә. Ә 11 яшьлек Ли­заның башында мең төрле сорау: көннәр башка җылынмас та инде, алга таба нишләргә, ничек яшәргә? Кычкырып, үксеп-үксеп елыйсы килә, ләкин ярамый: апа кеше бит, сеңлесен уятуы бар.

 

 

Инде үзе дә изрәп, йокыга китеп бара бугай. Кинәт кенә колагына шакыган тавыш ишетелә. Әкрен генә мич башыннан төшә дә ишекне ачып җибәрә. Каршысында ике кеше пәйда була. Өйгә кереп караштыралар, үзара сөйләшәләр дә: “Иртәгә сезне алып китәрләр”, – дип чыгып китәләр. Кемнәр алып китә, кая? Лиза берни аңламый. Колагына бары тик “детдом” сүзе генә кереп кала. “Балалар йорты” дигән сүзне ишетсәм, хәзер дә мием кайный, җаным сулкылдый башлый, – ди Лиза апа. – Дөрес, безне ашаттылар, эчерттеләр. Әмма бу йортның үз законнары бар һәм алар бик кырыс иде. Мин “5ле“гә генә укыдым, белгән саен беләсе генә килә. Мактап кына торалар. Бүлмәдә парлап алмашка идән юабыз, караватларны күчерәбез. Чиста булды дип, әй, куанабыз. Тәрбиячене күрмибез дә, безнең белән өлкәнрәк яшьтәге бүл­мәдәшебез Ася идарә итә. Беркөн шулай тәрбияче керде дә: “Асяны начар укыган өчен старосталыктан төшерәбез, син буласың”, – дип миңа төртеп күр­сәтте. Тырышлыгым өчен җәфа чигүләрнең башы әнә шуннан башланды бугай. Элеккеге ста­рос­та беркемгә дә эш эшләт­тер­мәде, караватларны күчерт­термәде. Төн буе идән юам. Бер почмактан карават астына кереп китәм дә ята-ята юарга тырышам. Башны әзрәк күтәрсәң, чәч караватның сыгылмалы пружинасына эләгә, аны йолкып алып булмый. Тезелеп киткән караватлар астыннан чыкканда, баш канап бетә иде. Ә зарланырга ярамый, монысы да – детдомның язылмаган законы. Боларына түзәр идең дә әле, төнлә белән фаҗигале тормыш башлана. Малайларны, кызларны ялангач чишендереп бер рәткә тезеп куялар да кем белән кем йоклаганын “билгелиләр” иде. Бу хәлләрдән соң мин тәнем генә түгел, җаным да пычранган кебек хис иттем. Йөрәк ачысы, күңел җәрәхәте, намус сызлануы гомер буена калды.

 

 

Сугыш елларында эшче куллар җитмәү сәбәпле, балалар йортларыннан балаларны ФЗӨ- гә алып китә торган булалар. Дүртенче сыйныфны тәмам­лаган Лизага да чират җитә. Әмма бик яхшы укыганга аны РОНОдан “яшереп калдыралар”, исем­лек­кә кертмиләр. Үгез җигеп, күрше Тиләҗе авылына, җидееллык мәктәпкә илтеп куялар, ай саен детдом паегын биреп баралар. “Ана назын миңа фатир хуҗам Миңлебикә апа бирде. Ул мине бик күп хәсрәтләрдән йолып калды дип беләм. Барлык аналар да шундый әйбәт булалардыр дип, мин гомерем буена әниле балаларга кызыгып яшәдем. Миң­лебикә апаларда торып укыган елларым балачагымның иң бә­хетле мизгелләре булды. Мин аны беркайчан да онытмадым. Ул һәрчак читтән генә булса да минем күңелемне юатып, авыр чакта көч биреп тора иде”, – дип искә ала Лиза апа.

 

 

Җиденче сыйныфны тә­мам­лагач, укуын дәвам итәргә кирәк, булыша алмаслармы икән дип, Лизаны туган авылына кайтаралар. Ул Кызыл Йолдыз ра­йо­нының Котлы-Бөкәш авылына йөреп укый. Унынчы сыйныфта укыганда, бер газетада Алабуга ки­тапханәчеләр техникумы турындагы язмага юлыга. Их, укырга иде шунда, дип хыяллана. Тәвәккәлли, берүзе ерак юлга чыгып китә. Имтихан биреп укырга керә, тулай торакка урнаша. Кызлар белән гөрләшеп, серләшә-серләшә чәй эчәләр. Тик берзаман акчасы бетеп китә. Башкалар чәй эчкәндә Лиза инде китап укыган булып утыра. Аларга кушыла алмый, чөнки бер тәгам ризыгы юк. Шундый көн­нәрнең берсендә аны завуч чакырып ала. Ятим бала икәнлеген белеп, ярдәм кулын суза. “Ачтан үлә бит инде ул”, – дип бүлмәдәш кызы Женя кереп әйткән икән. Кирәк бит, техникумны тәмам­лагач та аларга юлламаны бер үк җиргә – Дөбъяз районына би­рәләр.

 

 

“Ходайга рәхмәтләрем чиксез иде. Битаман авылына килеп эшли башладым. Аннан Әл­дер­мешкә күчерделәр. “Әлдермешкә кайтам әле” дип җырласалар, хәзер дә күзләремнән яшь чыга. Казан дәүләт университетының читтән торып уку бүлегенә укырга кердем. Аны тәмамлагач, Татарстан китап нәшриятына эшкә килдем. Рухи яктан бай тормыш кичердем. Коллектив исеменнән шахмат ярышларына җибәрәләр – нәшрият исеменә тап тө­шермим. Монда шактый гына язучылар, шагыйрьләр эшләсә дә, ни өчендер, “Китап” исемле өч метрлы стенгазетаның редакторы итеп мине билгеләделәр. Сәгатьләр буе укыйлар иде аны”.

 

Шулай тормышы көйләнгәч, гаилә бәхетен дә тапкан кебек була кыз. Әмма адәм баласының язмышы гамәл дәфтәренә язылып куела дигәннәре хактыр, күрәсең. Инде күпме авырлык­ларга дучар булып, тормышның кырыс кагыйдәләрен өйрәнеп җиткән кебек тә була үзе, әмма ир булачак кешенең чын йөзен танып өлгерә алмый. Язылышып, туйлар үткәч кенә ире инде бер тапкыр өйләнгән булуын, аерылышканын, ике балага алимент түләп торганын, эчкечелектән дәваланганын әйтә. Бу сүзләрне ишеткәч, Лиза апа аңын җуеп егыла. Әмма кеше ни әйтер дипме, яхшыга өметләнепме, яшәп кала. Лиза апа моны үзе яралы язмышның дәвамыдыр дип кабул итә. Әмма бирешми, сынмый, сыгылмый. Ике баласын ничек карап үстерүе, кыек юлга кереп китмәсеннәр өчен тырышуы, ничек акча җиткерүе турында ул үзе генә беләдер. Ике улын да хәрби училищеда укыта, аякка бастыра...

 

 

Эш-гамәлләре белән дә гел үрнәк була ул. Тик сәнгать өл­кәсендә генә түгел, әдәбият өл­кәсендә дә “сәхнә артында” калучылар, ягъни эш-гамәлләре беренче карашка күренеп тормаган, шул сәбәпле тиешенчә бә­я­ләнмәгән кешеләр гаять күп икән. Елизавета Григорьевнаның эшчәнлеге белән танышу йөзен­нән “Мәгариф” нәш­рияты әзер­ләгән “Кто есть кто” китабын актарып утырганда, мин әнә шундый фикергә килдем.

 

Лиза апа озак еллар Татарстан китап нәшриятында өлкән редактор вазыйфасын башкарган. Мәктәп балалары өчен “Русча-татарча сүзлек”, М.Зә­ки­евнең “Хәзерге татар әдәби те­ленең синтаксисы һәм пунктуациясе” кебек бүген дә актуаль китапларга аның кул җылысы кер­гән. Лиза апаның тагын бер саллы һөнәре бар,  ул – тәр­җе­мәче. Баксаң, без – татар мәк­тәп­лә­рендә укучылар барыбыз да аңа бик бурычлы икән. Лиза апа нигездә дәреслекләр тәр­җемә иткән. “Яңа тарих”, “Иң яңа тарих”, “СССР тарихы (8-10 сыйныфлар өчен), “Совет дәүләте һәм хокук нигезләре” (8 сыйныф), “Биология” (6-7 сыйныф) ке­бек дәреслекләр – шуларның бер өлеше генә. Алар янында Д.Колесовның “Мәктәп балаларында зарарлы гадәт­ләрне ки­сәтү”, В.Сухомлинс­кийның “Йө­рәгемне балаларга бирәм” дигән тәрбияви китаплар да бар. Бик зур җаваплылык таләп иткән “Кто такой? Что такое?” энцик­лопедиясенең тәр­җемәчесе дә, редакторы да ул. Бу эшләрне башкару өчен тирән белем, иҗади осталык, мәгъ­лү­матлы булу сорала. Лиза апа бүген дә бу сыйфатларны җуймаган. Ул, 70 яшендә “Өмет” газетасында тәр­җемәче булып эшләп, ихластан пенсионерларга, инвалидларга ярдәм итеп йөрде. Аннары Татарстан Журналистлар берлеге­нең ветераннар советы әгъзасы буларак, җәмәгать эшләренә кереп чумды. Бүген дә ветеран журналистларга матди һәм рухи ярдәм оештыруда янып-көеп йөри. Ул хәтта беренче Президентыбыз Минтимер ага Шәй­миевне дә “үз көенә җырлаткан”. 2004 елда Республика көнендә Президент “Керәшеннәр чатыры” янында туктала. Олы кунакны җыру әйтеп каршы алалар. Минтимер Шәрипович та керә­шен җыр­ларын яратып җыр­лавын әйтә. Лиза апа аннан җыр­лап күрсә­түен үтенә, бер генә куп­лет булса да керәшен җырын әйттерүгә ирешә. Ул гына да түгел, Лиза апа Татарстанның халык артисты Галина Казанцева белән Президент аппаратына барып, “Татарстан” радиосында “Ару­мы сез, керәшен карен­дәш­ләр?” дигән тапшыруны башлап җибәрү өчен рөхсәт алып кайта. Баштарак тапшыруларны да үзе әзерли. 2002 елда “Мә­гариф” нәшрияты Татарстан Мә­гариф министрлыгы рөхсәте белән ке­рәшеннәрнең этногенезын һәм этнографиясен өйрәнү буенча урта гомуми белем мәк­тәпләре өчен уку ярдәмлеге буларак “Без бер тамырдан” дигән китап бас­тыра. Бу китап­ның редакторы буларак, ул монда да үзенең киңәшләре белән бик нык ярдәм итә. Кыскасы, Лиза апаның һәр­кемдә эше бар. Аны бар да ярата, чөнки ул бик ярдәмчел, кече күңелле, кешелекле. Безнең “вакыт булмаса да”, ул дус-ишләрен онытмый. Шалтыратып, гел хәл­ләребезне белеп тора, алар бе­лән сөенә, кирәк булганда көенә.

 

Мескен буласым килми. Лиза апа үзе дә сизмәстән еш кабатлый бу сүзләрне. “Детдомнан авыл башындагы аланга уйнарга алып менәләр иде. Шунда авыл халкы, и, мескеннәр, дип артыбыздан карап кала иде. Шул сүзләр йөрәгемә уелып калган”. Ялгышкан авыл халкы. Алар арасында Лиза исемле бәләкәй генә кызчыкның чын кеше булачагын, халкына хезмәт итеп, эш-га­мәл­ләре белән барыбызга да үрнәк булып яшәячәген белмәгән.