“ТУKАЙ ХАЛЫKKА ЯKЫНАЕРГА ТИЕШ”

Татар “Без Тукайлы халык” дип әйтергә ярата. Урыслар Пушкинны искә төшергәндә, без Тукай дибез. Ләкин адым саен горурланып телгә алынган шәхескә карата мөнәсәбәтебез нинди соң? Урыслар үзләренең шагыйрьләрен зурлаган кебек, без дә әдибебезне югары күтәрә алабызмы? Бер уйласаң, Тукайның һәйкәлләре, китаплары бар, музейлары да эшли. Өч елдан соң аның тууына 125 ел булачак. Ничек уздырылыр ул? Тукайның тормышы, иҗатында яңа ачышлар ясалырмы? Аңа карата мөнәсәбәт нинди булырга тиеш? Бу турыда Г.Тукай әдәби-музыкаль музее директоры Рәмис АЙМӘТ белән әңгәмә кордык.

– Рәмис әфәнде, Габдулла Тукай, башка күренекле татар шәхесләре бе­лән чагыштырганда, берникадәр өйрәнелгән әдип. Шулай да, белгечләр аның тормышы, иҗаты халыкка ачылып бетмәгән сер, ди. Сез җитәкләгән Г.Тукай музее бу очракта нәрсәләр башкара? Соңгы елларда нинди дә булса ачышлар бармы?

– Тукай өйрәнелгән шагыйрь дип бәяләнә, ләкин А.Пушкин, М.Лермонтов, М.Горькийлар белән чагыштырсаң, киресен уйлыйсың. Урыс әдәбиятында аларга багышланган йөзләгән докторлык, кандидатлык диссертацияләре, фәнни хез­мәт­ләр язылган. Ә Тукай буенча әллә ни күп шәрехләнде, эшләнде дип мактана ал­мыйбыз. Чыннан да, ул әле өйрәнелеп бетмәгән, ачылмаган шәхес. Шулай да, аның турында яңа сүз әйтү, ачышлар ясау җиңел түгел. Тукай хакында Ибраһим Нуруллин тәфсилләп язды, Әх­мәт Фәйзи роман иҗат итте, пьесалар сәхнәләштерелде, фильмнар да төшерелде. Ләкин алар күбесе совет заманында язылды.

Миңа калса, Тукай нинди булган, күз алдыбызга шундый образ килеп басмый. Моңа талпынулар ясалды. Шагыйрьнең тууына 120 еллыгына матбугатта Ренат Харисның “Тукай даһимы?” дигән уйланулары басылды. Ләкин андый мәкаләләр, эз­ләнүләр күбрәк булырга ти­еш.

Бездә Тукайны гына өй­рә­нүче, аның иҗатын, тор­мы­шын айкап чыгучы галимнәр, белгечләр юк. Кемдер аның Җаекта яшәгән чорын, башкасы лирикасын җентекләп тикшергән, ләкин “Тукаевед” дип атарлык кешеләребез юк. Ел саен музейда апрельдә “Тукай укулары”н уздырабыз, яр­дәм өчен КДУ, ТДГПУ кебек уку йортларына мөрә­җәгать итә­без. Ләкин шагыйрь турында курс эшләре, диплом язулар юк дәрәҗә­сендә. Моны Тукай хакында яңа сүз әйтү җиңел булмау белән аңлаталар. Безгә хәзер әдип иҗатын яңа аспектта өйрә­нергә кирәк. 

– Тукайны артык мактыйлар, идеаллаштыралар дип санаучылар бар. Мә­сәлән, шагыйрьнең халык арасына чыкмаган порнографик шигырьләре бар. Ул үпкә чиреннән үлмәгән, диючеләр пәйда булды. Тукай да ким­челекләр һәм уңай сыйфатларга ия гап-га­ди кеше булгандыр. Укучыга аның башка билгесез якларын ачарга кирәкме?

– Тукайны халыкка якынайтырга кирәк. Аның иҗаты халыкчанлыгы белән аерылып тора. Әйтик, урыс, чит әдәбиятында Александр Пушкин, Гарсия Лоракларның моңа ка­дәр дөнья күр­мәгән әсәр­ләре бүген дә басыла, халыкка мәгъ­лүм булмаган яклары, сыйфатлары белән ачылалар. Лә­кин шулай булуга карамастан, аларның талант югарылыгы кимеми.

Бездә язучы, шагыйрь, сәнгать кешесен бар яклап камил, матур, тәртипле итеп күрсәтү гадәте бар. Бу элеккеге тәрбиядән килә торгандыр. Тукай да идеаль, барысына үрнәк булмаган. Ул  эчкәнме-юкмы, тәмәке тарт­канмы, хатын-кызлар белән мөнәсәбәтләре ничек булган, нинди чир белән авырган – боларны яшерергә кирәкми. Әйе, аның порнографик шигырьләре дә бар. Ләкин һәр шагыйрьдә андый мавыгу була. Урыс әдәбияты классикларының да шул рухтагы китаплары басылып чыкты. Шул ук вакытта шагыйрь укучы алдында серле булып калырга тиеш. Бөтенләе белән чыгарып селке­сәк, кызыгы бетәр дип уйлыйм.

Авыруы шиккә куелганын ишеткәнем бар, ләкин аның үпкә чире белән интегеп үлүе расланган факт. 1912 елда Петербургка баргач, шагыйрьне дуслары Александр Поль исемле танылган табибка күрсәтәләр. Тукайны тикшергәч, ул дусларына аның үпкәсенең дүрт­тән бер өлеше белән һава сулаганы турында әйтә. Иң күбе бер ай яшәргә калган, дип кисәтә. Дуслары Швейцариягә, Кырымга барырга үгетлиләр, ләкин Тукай моңардан баш тартып, Җаек ягына чыгып китә. Табиб фаразыннан соң, ул бер елдан артык яши.

Тукайның өйләнмәве дә шуңа бәйле булгандыр. Дус­ты Фатих Әмирхан үзенең кардәше Зәйтүнә Мәүледова белән таныштыра, ләкин алар дуслашып китә алмый. Тукай авыруы турында бел­гән, шуңа да кызны өметлән­дерәсе килмәгән, ятим бала калдырырга теләмәгән. Үзе дә ятимлек ачысын татыган ке­ше бит ул.

– Тукай музеенда әдәби салон эшләп килә. Аның эш­чәнлеге нидән гыйба­рәт?

– Әдәби-музыкаль салон – музеебыз йөрәге. Музейның эшчәнлеге күпкырлы, ләкин ул кеше күзенә чалынмый. Экскурсияләр, лекция­ләр, мәктәпләр белән эшләү, музей фондын тулыландырып тору – тавык чүпләп бе­термәслек эш. Ә менә әдә­би-музыкаль салонда үткә­рел­гән кичәләр музейны җан­ландырып җибәрә. Без­дә теләсә нинди кичә үткә­релми. Төп максатыбыз – Ту­кай, аның даирәсе, замандашлары, ул вакыттагы әдә­би мохитне күрсәтү. Чор­даш­лары, каләмдәшләре белән бергә караганда, өй­рән­гән­дә генә шагыйрь ныграк ачы­ла. Салонда берничә цикл эшләп килә: “Тукай һәм аның даирәсе”, “Тукай һәм аның замандашлары”. “Мәгъ­­­рифәт нуры” – Тукайның ру­хи остазларына багышланган цикл.

Музейны шагыйрьләр йор­­ты итеп күз алдыма китерәм һәм шулай булуын телим. Ул борынгы, Тукай заманы һәм бүгенге шигъ­риятне күрсә­тергә ти­еш. Беренчедән, бу яшь шагыйрь­ләргә осталык мәк­тәбе, алар бик еш чыгыш ясый. Икенчедән, бүгенге заман танылган каләм ия­ләре белән очрашуларда аларның иҗат­­лары белән танышырга мөмкинлек бар. Әдәби-музыкаль салон бу яктан бик актив эшли.

– Сер түгел, музейга халык ябырылып йөрми, шул исәптән Тукайныкына да. Казанда милли музейлар ятим кала бирә шикелле. Үзәк музейларда кызыклы проектлар турында ишетергә, күрергә мөмкин. Мә­сәлән, башкала музейларында еш кына “восстановление событий” кебек чаралар уздыралар. Халыкны, бигрәк тә яшьләрне кызыксындырыр өчен Тукайның үзен, замандашларын, алар яшәгән чорны гәүдәләндергән ниндидер бер тарихи вакыйганы искә төшерү кебек чаралар уздырып булыр иде. Бу турыда уйлаганыгыз юкмы? Гомумән, музей ачылганнан бирле үзгәреш кичерми. Монда бер тапкыр булган кеше башка килмәскә дә мөмкин. Халыкны кызыксындыру буенча ниндидер эшләр башкарыламы?

– Дөрес, мәгълүмат, интернет заманында яшибез. Интернетта виртуаль музейлар бар. Дөньяның нинди генә почмагында булмасын, кеше музей экспонатлары, дөньякү­ләм танылган сән­гать шедеврлары белән таныша ала.

Бүгенге заман баласын җәлеп итү җиңел түгел, биг­рәк тә милли музейлар бе­лән. Алар, һичшиксез, яңача яшәргә, башкача суларга тиеш. Музейда классик экскурсияләр генә үт­кәрелсә, кызык түгел, ул ялкыта. Шуңа да без театральләштерелгән экскурсияләр уздырабыз. Берәү шагыйрь образында булырга мөмкин, мизансценалар, төрле әки­ят­ләрдән, әсәрләреннән өзек­ләр куела, укулар була. Музейга кешене тартып китерү өчен яңалык кирәк. Тукай белән генә чикләнмибез. Мәсәлән, күптән түгел безнең кулга шагыйрь белән бер заманда яшәп, аралашкан драматург Галиәсгар Камалның шәхси Коръән ки­табы, кулъязмалары, фоторәсемнәре килеп керде. Уникаль әйберләр табылу уңаеннан моны зур вакыйга итеп оештырдык. Шулай ук Дәрдмәнднең күргәз­мә­се булды. Заманында Тукай белән бик үк дус булмасалар да, кызыксынучылар өчен беренче тапкыр Уфадан аның шәхси әйберләрен алып кайттык, киң җәмәгатьчелеккә күрсәттек.

Шундый акцияләр оештырып, музейга тартырга тырышабыз. Ике ел элек “Төп нөсхә” көнен уздыра башладык. ТР Милли архивында Тукайның кулъязмалары саклана, Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтында аның ун шәхси хаты, ТР Милли музей фондында фоторә­сем­нәре бар. Ел саен апрельдә аларны халык хозурына чыгарабыз. Мәктәп­ләр­гә электрон презентацияләр белән йөрибез. Кешене тартып китерү авыр, ул без­гә генә кагылмый, мондый проблема урыс музейларында да бар.

– Ә музейга килүчеләр артамы соң?

– Дүрт ел элек музейга директор булып эшкә кил­гәндә елына 12-15 мең исәп­ләнә иде. Соңгы өч ел­да бу сан артты, хәзер 25-26 мең кеше йөри. Начар күр­сәткеч түгел. Санкт-Петербургтагы А.Пушкинның әдә­би музее аша елына 20 мең кеше үтә. Бу аз, әл­бәттә. Үзебезне дә мактамыйм, миллион ярымлы башкала өчен бу күрсәт­кеч чик түгел. Казан тамашачысы әле йөри безгә, ә менә район-авылларны тартып китерү бик авыр. ТР Мәгариф һәм фән министрлыгы аша хатлар да юллап карадык, тәкъдим ите­ләчәк чараларның исемлеген дә җи­бәреп, чакырып торабыз, ләкин Тукай музеена экскурсиягә килүче юк. Бу безнең генә түгел, республика проб­лемасы да. ТР Мәгариф һәм фән, Мә­дәният, Яшьләр, спорт һәм туризм министрлыклары яр­дәм итсәләр икән?! Бер­гә­ләп эшләгәндә генә моны хәл итеп булыр иде.

Авыл мәктәпләренә автобуслар бирелгәч, балалар Казанга, музейларга килер­ләр, безгә агылырлар дип бик сөенгән идек. Кызганычка каршы, аларны алып ки­лү­челәр күренми. Авыл баласын рухи байлыкларыбызны күрсәтмичә, аларны шулардан мәхрүм итәбез кебек. Әлбәттә, районнарга электрон экспозиция белән дә чыгып китәр идек, ләкин иң кызыгы – Тукай белән аның махсус оештырылган музей атмосферасында танышу. Ша­гыйрь­­нең шәхси әйберләрен үз күзләрең белән күрү башка хис-тойгы тудыра. Казандагы музейдан башка аның туган авылы Кушлавычта, Кырлайда һәм Җаекта бар. Ләкин экспонатларга иң бае башкалада.

Музейның кыйммәте нәр­сәдә? Шәхси әйберләр булу белән әһәмиятле. Тукайның ту­ган нигезе юк, гаиләсе бул­маган, шуңа да аның әйберләре бик аз сакланган. Беренче гонорарына апасына бү­ләк итеп сатып алынган фаянс шкатулка, 1907 елда тәүге шигырьләр җыентыгы өчен фотога киеп төшкән тү­бәтәе, дусты Әх­мәтгәрәй Хәсәни Австрия­дән бүләккә алып кайткан көмештән эш­ләнгән җиң каптырмалары, Петербургка сәяхәте вакытында каләм­нәр сала торган стакан һәм үлеменнән соң алын­ган битлеге. Бу – алыш­­тыргысыз ядкәрләр. Му­зеебызда Тукай яшәгән чорга караган җиһазлар да кыйммәтле. Камил Мотыйгыйның эш бүлмәсе интерьеры бар, шкаф, өс­тәл, сәгате – барысы да Ту­кай­ның Җаектагы остазының шәхси әйберләре. Шулай ук Фатих Әмирхан, Гафур Коләхмәтовның әйберләре саклана.

– “Болгар номерлары” җимерелде. Милли интеллигенция моны авыр кичерде. “Тукайны таптадык” дигән сүзләр йөрде. Казанда Тукай булган биналар бар, “Болгар номерлары”н саклап кала алмагач, һичьюгы башка биналарны барлап, анда истәлекле такталар куярга мөмкиндер бит? Бу эш башкарылырмы?

– Өч ел элек Тукайның 120 еллыгы үткәрелгән вакытта ТР Мәдәният министры Зилә Вәлиева: “120 еллык юбилей чаралары – Тукайның 125 еллыгына старт”, – дип әйткән иде. Ел ярым элек 2011 елда уздырылачак юбилей проектлары турында документлар дәүләт органнарына кертеп бирелде. Ул проектта шагыйрь яшә­гән биналарга, йортларга мемориаль такталар кую да каралган. Шул проектлар арасына Тукай музеена капиталь ремонт эшләү дә кер­телгән иде. 23 ел элек ясалган экспозицияне яңарту каралган. Экраннар, электрон киосклар куеп, музейны яңа технологияләр кулланып эшләтеп җибәрергә кирәк. Тукай әкиятләре залын эшләргә телибез, балалар әкиятләр тыңлап, геройлар белән аралашыр, аларның рәсемнәр күр­­гәзмәсен оештырып булыр иде. Әлеге юбилейга әзер­лек башлау өчен пре­зидент фәрманын көтә­без.

Планнар зур, әлбәттә. Мин, мәсәлән, Тукай музее янындагы бакчаны ял итү урыны итеп эшләр идем. шагыйрь яшәгән заманны хә­терләткән, милли ризыклар белән сыйлый торган кафе, балалар өчен таганнар, карусельләр урнаштырып, Тукай әкиятләре геройлары белән фотога төшү мөмкинлеге тудыру хыялы бар. Инвесторларга да тәкъ­дим итеп карадык, ләкин әлегә эшкә тотынам дип өз­дереп әйтүче юк.

– Ә ике елдан соң Тукайның 125 еллыгына тагын нинди чаралар уздыру планлаштырыла? Шагыйрьнең академик басмасы да юк. Бу булачакмы? Русиядә бер елны А.Пушкин елы дип игълан итеп, аңа багышлап шактый чаралар уздырганнар иде. Быел Н.Гогольне зурлап искә алалар. Дәүләт дәрә­җә­сендә Тукайга багышланган масштаблы проектларны тормышка ашырып булыр иде. Бу мөмкин эшме? Мондый инициатива белән чыкканыгыз бармы?

– 125 еллыгына аның академик басмасы әзерләнә. Ә менә җәмәгатьчелек көткән Тукайның энциклопедиясе чыкмаячак. Ул дәүләт проектына кергән иде, тик 125 еллыгына өлгертеп булмаячак. Ләкин аның буенча эшләр дәвам итә.

Тукай елы – әйбәт идея. Чыннан да, 2011 елны Тукай елы дип игълан итү яхшы булыр иде. Алдан фаразларга да куркыныч, икътисадый кризис ничек хәл итәр моны, билгесез. Кем белә, бәлки, ул вакытка тормыш рәт­лә­неп китәр. Беләсезме, шуны күзәтәм, Тукайның гомере кыска була һәм аңарда акка караганда кара полосалар күбрәк. Тууына 115 еллык юбилей уңаеннан экспозицияне яңарту планлаштырылды, ләкин ул вакытта ил­дәге дефолт бу эшне өлеш­чә генә башкарып чыгарга мөмкинлек бирде. Өч ел элек 125 еллыгына яхшырак әзерләнәбез, зурлап үткә­рербез, диделәр һәм менә тагын кризис.

– Узган ел “Татмедиа” “Интертат” электрон газетасы белән берлектә Г.Тукайга багышланган интернет сайты эшләячәге турында әйтте. Моңа республика бюджетыннан 2 миллион сум бүленеп бирелүе хакында билгеле булды. Белгечләр, интернет сайтын ясау уртача 40-50 мең сумга төшәчәк, диләр. Ар­тык зур бәя тү­гелме соң? Бу проект кысаларында ниләр башкарылды әле?

– “Интертат” белән берлектә Тукайга багышланган интернет сайтының концепциясен төзедек. Бүген әлеге сайт формалашып килә. Ул татар, урыс, инглиз телләрендә булачак. Тукай биографиясе, иҗаты, аның замандашлары турында бай мәгълүмат урын алачак, Тукай музейлары буенча экскурсияләр оештырып булачак. Тукайга багышланган видеофильмнарны карау, аудиоязмаларны тыңлау мөмкинлеге эшләнәчәк. Укытучылар, укучы-студентларга менә дигән кулланма булачак ул. Безнең бурыч – сайтны материаллар белән тәэмин итү, финанска катнашыбыз юк.

– Шушы көннәрдә Г.Тукай исемендәге дәүләт премиясенә дәгъва кылучылар исемлеге билгеле булды. Бу премия турында да төрле сүзләр йөри. Аның кадере бетте, берничә елга бер тап­кыр гына бирергә кирәк ди­гән фикерләр әйтелә. Менә быел исемлектә премияне дәгъвалаучылар ара­­­сында 2-3 язучы-шагыйрь һәм дистәгә якын рәссам бар. Сезнеңчә, Тукай премиясе кемгә һәм ничек тапшырылырга тиеш?

– Сүз нигезсез йөрми. Язучы-шагыйрьләр белән дә еш кына бу хакта уйланабыз. Тукай – шагыйрь, шуңа да бу премия язучыларга гына бирелергә тиеш дигән теләк бар. Алайса, монда сынчылар да, композиторлар да, җырчылар да – барысы да бер өемгә өелгән. Әйтик, композиторлар өчен Г.Тукайга тиң булган Салих Сәй­дәшев премиясе булдырылса, ә сынчы-рәссамнарга Ба­кый Урманче бүләге оештырылса, дөресрәк булыр иде.

Чыннан да, премиянең дәрәҗәсе төшкән очраклар була. Халык арасында популярлык яулаган эстрада җырчыларына премия бирелү дөрес түгел дип уйлыйм. Кайвакыт урта кул иҗатчыларга да эләгеп куя ул. Премиянең максатында, бүләк сәнгать­чә эшләнеше ягыннан иң югары, камил әсәрләргә бирелергә тиеш, диелгән. Иҗатның сәнгати ягына игътибар итеп бетермиләр. Вакытында шагыйрь Зөлфәт тә Тукай премиясен ел саен бир­мәскә кирәк дигән фикерне әйтте. Аның белән тулысынча килешәм. Көн­дәлек премиягә әверелергә тиеш тү­гел ул. Биш яи­сә ун ел эчен­дә сәнгать дөнья­сында вакыйга булырлык берәр әсәр туса, шуның өчен бирелергә тиеш. Татар дөньясын дер селкеткән әсәрләр ел саен тумый. Ул башка милләт­ләрдә дә шулай. Әйтик, Чыңгыз Айтматовның “Плаха” кебек даһи әсәре язылса, татар әдәбиятында гына түгел, Русия күләмендә шау-шу тудырса, шундый әсәр Тукай премия­сенә лаек булырга тиеш.