Рәфикъ Юныс—Арча районы, Кәче авылыңда 1943 нче елның 1 нче мартында якты дөньяга килә.
ШАГЫЙРЬ, ПУБЛИЦИСТ...
Күп шигырьләр, берсеннән-берсе кызыклы, фәлсәфи публицистик язмалар һәм күренекле шәхесләр белән уздырган тәфсилле әңгәмәләр авторы Рәфикъ Юнысның 2000 елны "Татарстан референдумы" дигән гаҗәеп китабы да дөнья күрде. Әмма, нигәдер, әдипнең бу күпкырлы матур иҗаты әдәби тәнкыйтьтә тиешле бәһасен алганы юк әле. Ул һаман да тәнкыйтьчеләр игътибарыннан читтә кала бирә.
Рәфикъ Юнысның үзенең 60 яшьлегенә багышлап язган менә бу шигыре дә, бәлки, юкка гына тумагандыр.
Хыял тәмен татып ымсынам мин,
Татлы төшләр куреп үртәләм.
Гөл-чәчәкле нурлы бу дөньядан
Шуып үтте бары күләгәм.
Шуып утте салкын күләгәм.
Бүләк гомер, бердәнбер бу гомер
Башланмаган килеш азакта.
Канда тып-тын купме гайрәт ята,
Җанда күпме кайнар наз ята.
Җанда әле күпме наз ята!
Тоям төптә тонык гөрелтеләр.
Олы язмыш мине көткәндер.
Бөредәге "мин "не уятырга
Баштан сыйпау, бәлки, җиткәндер?
Чәчтән сыйпау, бәлки, җиткәндер?
...Өлгермәдем, ахры, табылып мин,
Өлгермәдем, ахры, кабынып.
Дөньягыздан, ахры, китәрмен мин
Уянмаган янар тау булып.
Янмый калган янар тау булып.
Юк, Рәфикъ дус, ни өчен әле син: "...Өлгермәдем, ахры, кабынып",— дип язасың? Ничек кенә кабынгансын әле!.. Сөбханалла! 2000 нче елны дөнья күргән "Татарстан референдумы" дигән китабыңны укыгач, бер генә укучы да тетрәнми калмагандыр. Һәм ул бик күп акыл ияләрен, хәтта гаҗәпләндерде дә. Әйе, гаҗәпләнмәслек тә түгел шул... Бер фәнни институт галимнәре бергәләп башкарырлык эшне—бу олуг тарихи хезмәтне Син бер үзең, нәкъ зур галимнәрчә (гел документларга гына таянып), нинди төгәллек һәм осталык белән башкарып чыккансың.
Татарстан китап нәшриятына да зур рәхмәт! Шушы үтә сәяси китапны, авторга хөрмәт илә теләктәшлек күрсәтеп, һәр укучыны кызыксындыра алырлык зәвык белән бастырып чыгарган. Ул— Казан ханлыгының руслар тарафыннан басып алынуга нәкъ 450 ел тулар алдыннан укучы кулына килеп керүе белән дә аерым әһәмияткә ия. Р. Юныс, бу хезмәте белән, бәйсезлегебез өчен көрәшнең әле дә булса дәвам итүен һәм халкыбыз алдында тагын да катлаулырак һәм мәкерлерәк сынаулар торганын да искәртә. Шигырендә әдип "Өлгермәдем, ахры, табылып мин", ди бит әле...
Китапның эчтәлегендә саналган бүлекләрнең исемнәре генә дә бик күп нәрсәне аңлата. Мәсәлән, "Петр патша васыять әйткән" дигәнендә—урыс мен-талитетының башка милләтләрне кысуга, бетерүгә нигезләнгәнен автор саллы мисаллар белән дәлилли. Ә инде "...Татар башына татар җитә" дигәнендә—үз татарларыбыз арасында да референдумга каршы көрәшүчеләрнең мәкерле эшләре фаш ителә. Мәсәлән, Казан университетында белем алып, унсигез ел Татарстанның партия өлкә комитеты беренче секретаре булып эшләп киткән Фикрәт Табеевның һәм кайбер шәүкәтле Мәскәү татарларының безнең референдумга катгый рәвештә каршы чыгуларын җитди документларга таянып яза. Р. Юныс язмышыбыз кыл өстендә торган елларның һәр вакыйгасын җентекләп язып барган. Мисал өчен, референдум башланырга бары ике көн кала Россиянең Конституция суды рәисе В. Зорькинның Россия Югары Советы сессиясендә ясаган чыгышында "Башланырга мөмкин иксез-чиксез башбаштаклык Россиянең бөтенлегенә генә куркыныч тудырып калмый, ул канлы дулкын булып Татарстанның үзен дә тончыктырачак... Без хәзер упкын читендә торабыз",— дигән сүзләре китерелгән. Бу ясалма истериканың максаты, әлбәттә, Татарстан җитәкчеләрен куркыту һәм халыкның башын бутау. Нинди генә коткылар булмасын, референдум үтте һәм ул бөтен татар дөньясын уятты. Аның татар язмышына, Татарстан язмышына тәэсире, бәлки, мәңгелек белән исәпләнер",— дип язды автор.
Әйе, дүрт гасыр ярым коллыкта яшәгән татар халкының, азатлык өчен, тагын бер мәртәбә җитди талпынып караган еллары иде бу. Аның һәр вакыйгасы тарихи документларга нигезләнеп, бер китап булып тупланган икән— димәк, бу китапның кыйммәте еллар узган саен үсә генә барачак. Күренекле язучыбыз Миргазиян Юныс бу китап турында язган мәкаләсендә: "Китапның эчтәлеге таныш иде дияргә була. Нишләп соң күңел шул та-. ныш эчтәлекне яңача кабул итә? Нигә шул унбер ел элек узган вакыйга тәнне чымырдата, тешләрне кысарга мәҗбүр итеп тетрәндерә? Ә нигә соң без, татарлар, тыныч кына яши алмыйбыз? Нигә без көрәшергә тиеш? Менә бу сорауларга Рәфикъ Юнысның китабында йөрәк акылы һәм баш акылы белән эзләп тапкан дәлилле җаваплар бар. Ул җаваплар тышлыкны ачу белән, суверенитетка каршы листовкалардан, китапны укый башлаганчы ук, килеп бәреләләр",— дип язган иде. ("Мәд. Җом". 2 сан, 2003 ел.)
"Татарстан референдумы" китабы, шөкер, тәрҗемәче Гөлсирә Гайнанова тарафыннан рус теленә тәрҗемә ителгән. Аның чит телләрдә дә басылуы бик тә зарури.
Бу китапның тагын бер зур уңышы— авторның җитди сәяси материалларны җиңел укыла торган матур тел белән мавыктыргыч итеп яза алуында. 2002 елны референдумның 10 еллыгы уңае белән җәмәгатьчелек тарафыннан үз бәһасен алыр әле бу китап, дип көткән идек, билгеле. Авторның, нәкъ үзе шикелле, тып-тын гына, 60 яшьлек юбилее дә үтеп китте. Ни хәл итмәк кирәк, референдум үзе дә инде күләгәгә күчә бара... Китапның авторы—шагыйрь үзе дә кирәгеннән артык тыйнаклыгы бе-ләнме—никтер "шуып үткән күләгә" булыбрак яшәүне кулайрак күрә ахры. Ә аны язган көннәрендәге искиткеч күтәренке халәте һәм мөстәкыйльлек алабыз дип, сабыйларча шатланып һәм ышанып, хыялланып йөргәннәрен менә бу шигыре бик ачык аңлата.
Сау бул, Рәсәй
Сау бул, Рәсәй. Аерылабыз.
Аерылабыз—рәнҗемә...
Каян килгән миңа бу көч?
Аптырыйм үз-үземә.
Азу түгел карт көнемдә—
Әйтмәсеннәр нахак сүз.
Бирнәм сиңа түгел иде.
Алдың мине никахсыз.
...Чәчем белән җир себердем,
Учым белән җир сөрдем.
Үзеңнән дә урысрак
Күпме малай үстердем—
Мантымадың! Гел хәерче!
Гел җитмәде юрганың.
Ә аякны һаман суздың.
Юл бастың йә урладың...
Сатып эчтең булганын.
Яратам дип бикләп тоттың,
Шикләндең гел, иснәндең.
Фарсыдан да, төректән дә,
Гарәптән дә көнләдең.
Соңгы елларда анысы
Яшәдек тату гына.
Чөнки "Татарстан " дигән
Калды тик атым гына.
...Инде ярты мәет идем.
Шунда могҗиза булды:
Төпчек малаемның теле
Үзебезчә ачылды!
Гүя шунда сихер кайтты,
Шартлап сынды зынҗырым.
Бар икән бит, сау икән бит
Үз иманым, уз җырым!
Аем кайтты—аны җаннан
Суырып алып кара син.
Сау бул, Рәсәй! Мылтык терәп
Яраттыра алмассың!..
...Тату яшик, асыл тормыш
Корыйк диеп ярыштан,
Кулын бирә сиңа күршең—
Ирекле Татарстан!
Әмма референдумнан соң булган вакыйгалар, хыял күкләрендә йөзгән егетне шап итеп җиргә төшерде дә куйды. Аның үзенең дә бу турыда китабына әрнеп язган юлларын тыныч кына укып та булмый: "Дөньяның кызыгы китте. Элек, күзне тырнап ачу белән, радиога ябыша торган идем. Бар дөньямны онытып гәҗиткә чума торган идем. Татарстанга кагылышлы һәр хәбәр миңа үтә кызык иде. Дөнья хәлләрен дә җентекләп күзәтеп бардым, чөнки ул дөньяда минем Татарстаным бар иде. Дәвамы...
(1).jpg)
