ШАМОВ АВЗАЛ

(1901-1990)

Татар совет язучыларының олы буыны вәкиле Афзал Шамов (Афзалетдин Шиһабетдин улы Шамов) 1901 елның 4 мартында элекке Казан губернасының Зөя өязе (хәзерге Татарстанның Зеленодольск районы) Татар Танае авылында хәлле крестьян гаиләсендә туган. Алты яшендә Афзалны авылдагы мәзингә укырга бирәләр. Ике ел мәзин өенә йөреп укырга-язарга өйрәнгәннән соң, 1914—1915 елларда ул Колабирде (хәзер Апае районына керә) исемле рус авылында өч класслы земство мәктәбендә укый, аннары Акҗегет авылындагы русча-татарча мәктәптә татарча дүрт сыйныф Һәм русча өч класс тәмамлый. Бу мәктәптә аны шул чордагы күренекле педагогларның берсе Фатих Сәйфи-Уфалы (1889— 1923) укыта. Заманасы өчен киң белемле бу мөгаллим-учитель Афзалга зур йогынты ясый, аның әдәбиятка мәхәббәтен үстерә.

Бөек Октябрь революциясен А. Шамов Казандагы «Касыймия» (Апанай) Мәдрәсәсендә каршылый. Революция алып килгән яңа тормыш шартларында иске мәдрәсә белеменең кирәксезлеген аңлап, ул мәдрәсәне ташлап чыга һәм, туган якларына кайтып, совет укытучылары әзерли торган ике айлык курсларда укый, аннары, 1918 елның көзеннән 1У1У елның ахырына кадәр, хәзерге Зеленодольск районына кергән Татар Исламы һәм Апае районына кергән Кошман авылында балалар укыта. Каләм тибрәтә башлавы да шушы елларга туры килә. Аның өяз көндәлек тормышыннан алып язган хәбәрләре Казандагы «Эш» (хәзерге «Социалистик Татарстанының иң беренче исеме) газетасында даими урнаштырылалар. 1919 елны шул ук газета битләрендә яшь каләмнең «Очрашу», «Кызыл корбан» исемле беренче ике хикәясе басылып чыга.

1919 елның декабрендә А. Шамов үз ирке белән Кызыл Армия сафына баса. Башта ул татар кызылармеецлары арасында укый-яза белмәүне бетерү буенча эшли, ә 1920—1921 елларда Украинада чит ил интервентларына, акгвардияче барон Врангель гаскәрләренә һәм Махно бандаларына каршы барган сугышларда катнаша.

1922—1925 елларда А. Шамов Казан дәүләт университеты рабфагында укый, бер үк вакытта Г. Тукай исемендәге балалар йортында ике ел клуб мөдире һәм Татарстан Мәгариф комиссариаты каршындагы зурлар мәктәбендә бер ел укытучы булып эшли.

1926 елда А. Шамов Беренче Мәскәү университетының әдәбият һәм сәнгать факультетына укырга керә. Университетта укуны ул педагогик һәм әдәби иҗат эше белән бергә бәйләп бара: РСФСР Мәгариф комиссариаты каршындагы Төрки халыклар бүлегенең укый-яза белмәүне бетерү комиссиясе члены буларак, зурлар өчен эш китаплары, мәктәп дәреслекләре, методик кулланмалар язу һәм төзүдә актив катнаша; әдип буларак, хикәяләр, повестьлар яза, Мәскәүдә татарча чыга торган «Эшче» газетасында публицистик мәкаләләрен, очеркларын, фельетоннарын, яңа чыккан китапларга рецензияләрен бастыра. Шушы елларда аның әдәби тәрҗемә өлкәсендәге эшчәнлеге дә башлана (Көнбатыш революцион язучыларының «Ут эчендә> җыентыгы, Мәскәү, 1929 һ. б.).

Мәскәүдән кайткач, А. Шамов 1931 елның мартыннан 1943 елның январена кадәр Казанда Татар дәүләт нәшриятының матур әдәбият секторында җаваплы редактор һәм өлкән редактор булып эшли. 1943 елның февралендә ул янә үзе теләп фронтка китә һәм Бөек Ватан сугышында хәрби газета корреспонденты булып хезмәт итә, совет сугышчыларының батырлыклары турында фронт матбугатында күп санлы хәбәрләр, репортажлар, очерклар язып бастыра.

1949—1950 елларда А. Шамов «Совет әдәбияты» (хәзерге «Казан утлары») журналының редакторы, 1958—1961 елларда Татарстан Язучылар союзы идарәсе председателе булып эшли. 1962 елдан башлап язучы әдәби иҗат эше белән генә шөгыльләнә. Ул—1943 елдан КПСС члены.

Афзал Шамов — татар әдәбиятында, иң беренче чиратта, оригиналь проза әсәрләре: хикәяләр һәм повестьлар авторы буларак танылган язучы. Аның егерменче еллар татар авылы тормышына багышланган «Рәүфә» (1926), гражданнар сугышы чоры героикасына бәйле «Днепр буенда (1927), «Бер мәхәббәт турында» (1933), совет тормышы шартларында семья кору һәм башка әхлакый мәсьәләләрне яктырткан «Ана» (1933), «Госпитальдә» (1938), «Туйда» (1938) кебек повесть һәм хикәяләре егерменче-утызынчы еллардагы татар әдәбиятының сәнгатьчә югары дәрәҗәдә эшләнгән матур үрнәкләре булып саналалар. Аларда тарихи вакыйгалар барышында искелекнең үлемгә дучар ителүе, яңаның җиңүчән перспективасы реалистик буяулар белән ышандырырлык итеп сурәтләнә. Язучының Бөек Ватан сугышы чорында һәм сугыштан соң иҗат иткән хикәя һәм повестьлары да, зур-зур документаль очерк китаплары һәм күп санлы публицистик мәкаләләре дә заманны чагылдыруда әһәмиятле әдәби елъязма хезмәтен үтиләр.

Татар халык иҗатын һәм язма әдәби мирасны өйрәнү-барлау, аларны бастырып чыгару буенча да А. Шамов зур әһәмиятле гыйльми эшләр башкара. А. Шамов — әдәби тәрҗемә остасы. Аның тәрҗемәсендә татар укучылары дөнья, рус классикасының, рус совет язучыларының бик күп әсәрләре белән таныштылар. Алар арасында Ф. Гладковның «Цемент» (1928), «Энергия» (1934) романнары, немец язучысы Э. М. Ремаркның «На западном фронте без перемен» («Көнбатыш фронтта үзгәреш юк», 1930) романы, А. Пушкин- ш>щ «Капитанская дочка» («Капитан кызы», 1936), Н. Гогольнең «Старос-ветские помещики» («Борынгы алпавытлар», 1939) һәм «Сорочинская ярмар-ка» («Сорочи ярмаркасы», 1939), Н. Островскийның «Как закалялась сталь» («Корыч ничек чыныкты», 1936), «Рожденные бурей» («Давылда туганнар», 1938), Җюль Бернның «Дети капитана Гранта» («Капитан Грант балалары», 1938), А. Фадеевның «Разгром» («Тар-мар», 1939) әсәрләре, Л. Толстойның ч<Воскресение» («Яңадан туу», 1950) романы белән «Хаҗи Морат» (1953) повесте, В. Панованың «Ясный берег» («Якты яр», 1950), С. Бабаевскийның «Кавалер Золотой звезды» («Алтын Йолдыз кавалеры», 1951) романнары, А. Чехов, М. Горький хикәяләре һәм башкалар бар.

А. Шамов — озак еллар күп төрле җәмәгать эшләре алып барган язучы. 1931—1932 елларда ул Татарстан язучыларын оештыру комитетында җаваплы секретарь булып эшли; 1959—1963 елларда партиянең Татарстан өлкә комитеты члены, Татарстан Верховный Советы депутаты, 1939 елдан 1974 елга кадәр (ике составны искә алмаганда) Татарстан Язучылар союзы идарәсе члены, председатель урынбасары, председатель хезмәтләрен башкара; 1956—1958, 1962—1974 елларда СССР Әдәби фондының Татарстан бүлеге идарәсе председателе, ә 1974 елдан председатель урынбасары була. Шулай ук ул СССР Әдәби фонды идарәсендә (1957—1979), РСФСР Язучылар союзы идарәсендә (1958—1963), Тынычлык саклауның Татарстан комитетында (1958 елдан бирле), В. И. Ульянов-Ленин исемендәге Казан дәүләт университетының филология факультеты Гыйльми Советында (1959—1963), «Советская Россия» нәшрияты редакцион советында (1960—1975) һәм башка бик күп культура оешмаларында член булып, төрле җәмәгать эшләре алып барды.

Бөек Ватан сугышы чорындагы шәхси батырлыклары һәм әдәби иҗат өлкәсендәге хезмәтләре өчен А. Шамов Кызыл Йолдыз (1944), Хезмәт Кызыл Байрагы (1957), Октябрь Революциясе (1971) орденнары һәм уннан артык медаль белән бүләкләнгән.
Афзал Шамов 1934 елдан СССР Язучылар союзы члены иде.

©"Совет Татарстаны язучылары" китабыннан файдаланылды (Даутов Р.Н., Нуруллина Н.Б. Совет Татарстаны язучылары. – Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1986)