ХАККЫЙ ИБРАҺИМ

Ибраһим Хаккыйның «Мәгърифәтнамә» әсәрендә, кеше гәүдәсенең тышкы билгеләренә карап, шәхеснең характерын, кешелек сыйфатын, киләчәген, язмышын билгеләү турында шигырь белән язылган бүлек бар. Күләмле бу әсәрнең нәсер белән язылган зур бер өлеше 1845 елда басылып чыга. 1884 елда Сәхибгәрәй Әхмәд улы Сәлмани әл-Болгари бу әсәрнең «Кыяфәте инсан хакында»гы әлеге шигъри бүлегенә «Шәрхе әбъят Ибраһим Хаккый дигән аңлатма язып бастыра. Бу «шәрех»тә шигырьләр болай аңлатып барыла:

«Кем ки буедыр касыйр,
Хәйләсе вардыр кәсир, —
ягъни: буе кыска кемсәнең хәйләсе вә фетнәсе күп улыр, димәктер».

«Сачы аз улан — ләтыйф,
Улды гариф вә зариф, —
ягъни: сачы аз улан кемсә — хуш холкы, вә белүче вә зирәк улыр, димәктер».
Сыйфатларны тәрбияләү, юкка чыгару, төзәтү мөмкин икәнлеге китап азагында күрсәтелә, автор шуңа чакыра:

Нәкъше сурәттән юеп айнәңне,
Әйлә миръат мәгани синәңне,
(Ясалма сурәттән «мин»еңне җуеп,
Бөтен гадәтләреңне көзге ит.)

Бу типтагы китапларга игътибар реаль күренеш һәм вакыйгаларның сәбәбен аңлау теләге көчәюдән иде. Бу — дөньяви фәннәр тууга һәм үсүгә җирлек әзерләү дә. Дөрес, конкрет фәнни күзәтүләр — гомумиләштерүләр белән мавыкмыйча, төрле фантастик уйдырмаларга болай таяну, «җиңел юл сайлау» — асылда реаль таләпләрне хорафатлар белән каплау. Тарихи үсештә анысы да булган. Моның объектив сәбәбе дә бар: политик, экономик, социаль, идеологик мөмкинлекләре кырыс кысалар белән чикләнгән, яңарыш билгеләре яралгы хәлендә үк патша хөкүмәте тарафыннан эзәрлекләнгән, юкка чыгарыла лгән, күпчелеге крестьян массасыннан торган җәмгыять өчен бу - бик табигый, закончалыклы күренеш.

©CCCР Фәннәр академиясе Казан филиалы Г.Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм тарих институты чыгшарган "Татар әдәбияты тарихы" китабы, 2нче том.