(1928-2002)
Прозаик һәм драматург Аяз Мирсәет улы Гыйләҗев 1928 елның 17 январенда Татарстан АССРның Сарман районы Чукмарлы авылында укытучы гаиләсендә туган. Бала чагы һәм мәктәп еллары Зәй районының Югары Баграж авылында уза. Шул авыл мәктәбенең тугыз классын һәм Сарман урта мәктәбендә ун класс тәмамлаганнан соң (1945), берникадәр вакыт колхозда эшли, аннары ике елга якын ВЛКСМның Зәй район комитетында бүлек мөдире хезмәтендә була. 1948—1950 елларда ул — В. И. Ульянов-Ленин исемендәге Казан дәүләт университеты студенты, ә 1950 елның мартыннан башлап 1955 елның августына кадәр Казакъстанда яши һәм төзелештә ташчы, бетон коючы, бригадир һәм десятник профессияләрен үзләштерә. Аннары, яңадан Казанга кайтып, университетта укуын дәвам иттерә. 1957 елның мартыннан 1961 елның августына кадәр А. Гыйләҗев матбугат эшендә: «Чаян» һәм «Азат хатын» журналлары редакңия-сендә әдәби хезмәткәр, «Совет әдәбияты» (хәзерге «Казан утлары») журналында проза бүлеге редакторы вазифаларын үти. 1961—1963 елларда Мәскәүдә СССР Язучылар союзы каршындагы Югары әдәби курсларда укып кайтканнан бирле Аяз Гыйләҗев, язучы-профессионал сыйфатында, әдәби иҗат эше белән генә шөгыльләнде.
Аяз Гыйләҗевнең башлангыч иҗат тәҗрибәләре студентлык чорына карый. 1948 елны «Безнең хикәяләр» исемле җыентыкта яшь авторның «Ян, Учагым, ян!» исемле лирик рухтагы беренче хикәясе басылып чыга. Ләкин аның актив иҗат эшчәнлеге 1956 елдан гына башлана дияргә мөмкин. 1956— 1960 еллар арасында «Чаян», «Азат хатын», «Ялкын», «Совет әдәбияты» журналларында, республика газеталарында язучы өч дистәгә якын хикәя, фельетон, мәкалә һәм үзенең беренче күләмле әсәрләреннән — сугыш чоры авылы яшүсмерләре тормышына багышланган «Дүртәү» исемле повестен бастыра. оер үк вакытта ул драматургиядә дә иҗади сәләтен күрсәтә. Татар дәүләт театры сәхнәсендә бер-бер артлы «Җиз кыңгырау» (1959), «Киек каз юлы» (Д960), «Көзге ачы җилләрдә» (1961) исемле пьесалары куела. Матбугатта «бераз соңрак—1966 елда дөнья күргә» һәм кеше язмышының катлаулы борылышларын шактый нечкә психологик детальләр, тормыш күренешләре аша тасвирлаган «Берәү» повесте да язылуы буенча әдипнең шушы чор иҗатына карый.
Беренче әсәрләреннән үк анык сиземләнгән язу манерасы — кырыс реализм, Халыкчан образларга бай җор тел һәм үзенчәлекле сурәтләү алымнары, кайсы чор турында һәм нинди темага язса да, кеше шәхесенең катлаулы рух» дөньясын, эш-гамәлләрен заманның гуманистик идея-эстетик карашлары югарылыгыннан торып анализларга, аларны бүгенге чынбарлыктагы, җәмгыять үсеше процессындагы актуаль мәсьәләләр, социаль-әхлак проблемалары белән тыгыз бәйләнештә гәүдәләндерергә омтылу һәм, ниһаять, әдәби-осталык, форма өлкәсендәге өзлексез эзләнү, тәҗрибәләр — язучы-художник. буларак, А. Гыйләҗев иҗат эшчәнлегенең төп асылын, идея-эстетик юнәлешен тәшкил иткән бу сыйфатлар әдипнең алтмышынчы-җитмешенче еллар» да язылган проза әсәрләрендә аеруча калку чагыла. Ул үзен бигрәк тә повестьлар остасы итеп таныта. «Өч аршын җир» (1962), «Зәй энҗеләре» (1963), «Урталыкта» (1969), «Язгы кәрваннар» (1972), «Мәхәббәт һәм нәфрәт турында хикәят» (1973), «Мең чакрым юл» (1977—1978), «Җомга көн, кич белән» (1979), «Әтәч менгән читәнгә» (1979—1980) —әнә шуның мисаллары. «Җомга көн, кич белән» һәм «Әтәч менгән читәнгә» повестьлары өчен А. Гыйләҗев 1983 елда Татарстан АССРның Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясенә лаек була.
Тематик яктан, А. Гыйләҗевнең күпчелек повестьлары авыл тормышына багышланган. Аларда кичәге һәм бүгенге авыл, аның гади кешеләре гәүдә» ләндерелә, әхлак, тәрбия мәсьәләләре; мәхәббәт, гаилә, намус, вөҗдан) каршында җаваплылык, яшәү максаты, яхшы белән яманның кеше күңелендә барган мәңгелек көрәше гыйбрәтле язмышлар, тирән конфликтлы, драматик вакыйгалар аша яктыртыла. Автор үзенең әсәрләрендә гади кешенең рухи бөеклегенә дан җырлый.
А. Гыйләҗевнең матбугат дөньясы, яшь журналистлар тормышы һәм хезмәте турында язылган «Урамнар артында яшел болын» (1969) исемле романында да мораль-этик мәсьәләләр үзенчәлекле чагылыш таба.
А. Гыйләҗев—ике дистәдән артык драма әсәре авторы. Аларның күбесе республика театрлары репертуарына кертелгән. Алтмышынчы-җитмешенче еллар дәвамында Татар дәүләт академия театры драматургның «Җиргә тапшырылган серләр» (1967), «Шамил Усманов» (А. Яхин белән бергә язылган, 1967), «Эңгер-меңгер» (1970), «Йә кайтырбыз, йә кайтмабыз» (1975)» «Хушыгыз, тургайлар» (1978); Республика татар дәүләт драма һәм комедия театры —«Кара күзле кызлар» (1975), «Шомырт чәчәк атканда» (1974), «Кичке әңгәмәләр» (1973), «Сары чәчәк ата көнбагыш» (1974), «Шикә-рем син, балым син» (1981), «Ефәк баулы былбыл кош» (1982); Әлмәт татар дәүләт театры — «Яланаяклы кыз» (1964), «Җан җылысы» (1974), «Әгәр бик сагынсаң» (1980), «Әткәй җырлый да, елый да», (1982) кебек пьесаларын сәхнәләштерә. Республика татар дәүләт драма һәм комедия театры сәхнәсендә «Сары чәчәк ата көнбагыш» пьесасы буенча куелган спектакль өчен театрның баш режиссеры Р. Тумашев 1976 елда Татарстан АССРның Г. Тукай исемендәге Дәүләт премиясе белән бүләкләнә. Драматургның кайбер пьесалары башкорт, авар, чуваш милли театрлары, рус театры сәхнәләрендә куела, «Җиз кыңгырау», «Югалган бер көн», «Өч аршын җир» (шул исемдәге повесть буенча инсценировка), «Эңгер-меңгер» исемле пьесалары исә, рус теленә тәрҗемә ителеп, Мәскәүдә «Советская драматургия» альманахында һәм күмәк җыентыкларда басылып чыга. «Югалган бер көн» пьесасы 1977 елда Чехословакиядә словак телендә дә дөнья күрә.
А. Гыйләҗевнең драматик әсәрләре «Пьесалар» (1969), «Җиз кыңгырау» (1975), «Кар астында кайнар чишмә» (1979), «Әгәр бик сагынсаң» (1984) исемле җыентыкларында урын алган.
А. Гыйләҗев әдәби процессның аерым актуаль проблемаларына, бигрәк тә бүгенге татар әдәбиятының драматургия һәм проза жанрлары торышына караган әдәби тәнкыйть мәкаләләре, Татарстан экономикасы, производство, алдынгылары, культура һәм фән кешеләре турында очерклар авторы буларак та билгеле.
А. Гыйләҗев — Бөтенсоюз театр җәмгыятенең Татарстан бүлеге, «Казан утлары» журналы һәм «Идел» альманахының редколлегия члены, Озак еллар Татарстан Язучылар союзы каршындагы драматурглар секциясенә җитәкчелек итте һәм Язучылар союзына кабул итү комиссиясендә член булып торды, Татарстан язучыларының X съездында (1984) ул идарә члены чтеп сайланды. Әдәбиятны һәм театр сәнгатен үстерүдәге хезмәтләре өчен аңа 1978 елда Татарстан АССРның, ә 1985 елда РСФСРның атказанган сәнгать эшлеклесе дигән мактаулы исем бирелде.
А. Гыйләҗев — 1961 елдан СССР Язучылар союзы члены иде.
©"Совет Татарстаны язучылары" китабыннан файдаланылды (Даутов Р.Н., Нуруллина Н.Б. Совет Татарстаны язучылары. – Казан, Татарстан китап нәшрияты, 1986), беркадәр үзгәрешләр кертелде.
